O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

O‘zgaruvchan  chiqim  –  bu  ishlab  chiqarishning  o‘zgaruvchan  omilarini 
tashkil etuvchi resurslarga pul harajatlaridir. Ularning kattaligi ayirma operatsiyalari 
masshtabi o‘zgarishiga proporsional tarzda almashadi. Sotish hajmi ortganda chiqim 
o‘zgaruvchanligi  ham  ko‘payadi  va  aksincha.  Agar  firma  ishni  to‘xtatsa,  u  chiqim 
o‘zgarishiga  duch  kelmaydi.  Chiqimning  bu  kategoriyasiga  mehnatga  soatbay  haq 
to‘lash  (e’tibor  bering  –  soatbay  bu  shtat  xodimlari  ish  haqi,  o‘zgarmasdan  qoladi. 
Har  holda  qisqa  muddatli  davrda  shunday  bo‘ladi,  doimiy  chiqimga  qo‘shiladi)  va 
ishlab chiqarilgan tovarlar yoki xizmatlarni realizatsiya qilish harajatlari kiradi. 
Chet  el  tajribasida  chiqimli  doimiy  va  o‘zgaruvchanlikka  bo‘lishda  bir  qator 
samarali  usullardan  foydalaniladi:  davrda  ishlab  chiqarish  hajmining  yuqori  va  past 
nuqtasi usuli, tizimga tenglashtirish statistik usuli, grafik usul va boshq. 
Turistik korxonalarga tushadigan chiqimlar bir qismi ko‘rsatilgan ikki turning 
birortasiga  ham  kiritilishi  mumkin  emas.  Chunki  o‘zida  ikkisining  ham  qirralarini 
qo‘shib  olgan.  Adabiyotlarda  bu  chiqimlar  har  xil  talqin  qilinadi:  shartli  doimiy, 
(shartli  o‘zgaruvchan)  yoki  doimiy    o‘zgaruvchan.  Ularning  kattaligi  o‘zgaruvchan 
chiqim kattaligi singari bevosita ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Chiqarishni 
o‘sishi  bilan  u  o‘zgaradi,  lekin  har  bir  birlik  mahsulot  (xizmat)ga  bir  tekis  emas, 
sakrash  shaklida  o‘zgaradi.  Misol  uchun,  muntazam  havo  yo‘llari  X  o‘rinlar  soni 
bilan samolyotlar orqali xizmat ko‘rsatadi. Ammo ba’zan vaziyat ro‘y beradi, (x-1) 
yoki  (x-2)  kishilar  shu  reysda  uchishni  istashadi,  o‘shanda  ularni  transportirovka 
qilish  uchun  ikkinchi  samolyot  ajratiladi.  Bunday  tashish  bilan  bog‘liq  harajatlar 
shartli doimiy (shartli o‘zgaruvchanlik) hisoblanadi. 
Doimiy,  o‘zgaruvchanlik  va  shartli  doimiy  (shartli  o‘zgaruvchi)  chiqimlar 
ishlab chiqarishning umumiy yoki summali chiqimini hosil qiladi. Firmalar uchun bu 
ma’lum miqdorda mahsulotlar (xizmatlar) chiqarish uchun zarur kamroq umumiy pul 

---

                      
130 
harajatlaridir. Summada  chiqim  ishlab  chiqarish o‘sishiga  qarab  ko‘payadi. Shuning 
uchun u chiqarish hajmining ortib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. 
Ishlab chiqarishning umumiy chiqim funksiyasi turistik industriya korxonalari 
uchun: otellar, aviakompaniyalar, sayr-tomosha ob’ektlari va h.k. – o‘xshashdir. 
Turistik korxonalar chiqimi tarkibi muhim xususiyatlarga egadir. Unda doimiy 
chiqimning  o‘zgaruvchan  chiqim  ustidan  salmoqli  ekanligi  kuzatiladi.  Bu  dalil 
turistik mahsulot ishlab chiqaruvchilar iqtisodiy xulqida sezilarli belgini ko‘rsatadi. 
Boshqa firmalar singari turistik kompaniya qaysi darajada narx belgilash kerak, 
qanday  va  qancha  miqdorda  ishlab  chiqarish  omillari  olishi  lozim,  o‘zining 
daromadini maksimllashtirish uchun bozorga qancha hajmda xizmatlarini olib chiqish 
zarurligi  haqida  qaror  qabul  qiladi.  Qo‘yilgan  savollarga  javob  bera  turib,  firmalar 
rahbarlari  ishlab  chiqarish  kompaniyalarining  nafaqat  harajatlar  tomonini,  balki 
talablar haqida ham bosh qotiradilar. Turistik kompaniya hatto monopoliya sharoitida 
ishlayotgan bo‘lsada, u elastik talab hiisob-kitobini qilishi, shundan keyingina tegishli 
turistik 
mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
hajmiga 
narx 
belgilashi 
lozim. 
Ko‘rayotganimizdek, ayrim firmalar yanada naririroq borishadi va narx belgilashning 
murakkab  strategiyasidan  foydalanishadi.  Bunday  strategiyani  ishlab  chiqish  uchun 
bozor talabi haqida batafsil axborot talab etiladi. 
Firmalar  daromadi  –  umumiy  daromadlar  va  umumiy  chiqim  o‘rtasidagi 
farqdir. Ishlab chiqarishning kichik hajmi  uchun daromad salbiy kattalikka ega, ya’ni 
ziyonli  hisoblanadi  –  daromad  juda  kam,  doimiy  va  o‘zgaruvchan  chiqimlarni 
qoplashga yetmaydi. 
Turistik  xizmatlarni  imkon  darajasida  ishlab  chiqarishni  ko‘paytirish 
daromadni  ijobiy  tomonga  o‘zgartiradi  va  o‘stiradi.  Turistik  korxona  to‘liq  quvvat 
bilan ishlaganda maksimal darajasiga erishadi. Shuning uchun turistik kompaniyalar 
iloji boricha, ko‘proq va sifatliroq xizmat ko‘rsatishga intiladilar.