|
13-mavzu: BOSHQARUV PSIXOLOGIYASI
REJA:
1. Boshqaruv muloqoti.
2. Munozaralar jarayoni psixologiyasi.
3. Nizoli holatlar.
4. Nizolarni hal etish.
1. Boshqaruv muloqoti
Boshqaruv muammosi XX asrning oxiri va XXI asr boshlaridagi eng dolzarb
muammolardan biriga aylandi. Bu holat inson omilining barcha ijtimoiy jarayonlardagi oshgan
roli bilan izohlanadi. Bundan tashqari, insonlarning o‘zida ham ilk yoshlikdan liderlikka ishtiyoq,
xizmat lavozimlarida muvaffaqiyatga intilishga moyillik kabi shaxsiy sifatlar ham namoyon bo‘la
boshladi. Bunday ijtimoiy psixologik hodisalar eng avvalo boshqaruv sohasini yanada
takomillashtirish, uning samaradorligini oshirish, mehnat maxsuldorligi va insoniy munosabatlarni
yaxshilash kabi masalalarda ushbu omilning ta’sirchan rolini oshirishni kun tartibiga dolzarb qilib
qo‘ydi.
Mustaqil rivojlanish yo‘lidan borayotgan O‘zbekiston uchun ham boshqaruv tizimini
takomillashtirish, rahbar kadrlarni tanlash, tayyorlash, malakasini oshirish, ularning bilim
saviyalarini yanad yuqori bo‘lishi bilan bog‘liq shart-sharoitlarni yaratish masalasi taraqqiyotning
muhim omiliga aylanib bormoqda.
Psixologiya boshqaruv faoliyatining sub’ekti bo‘lgan insonlarni o‘rganda, ikkita kategoriya
borligini e’tirof etadi. Bu - “rahbar” va “lider” tushunchalaridir. Birinchi tushuncha ko‘proq
rasmiy munosabatlar tizimida faoliyat ko‘rsatadigan, asosiy vazifasi tashkilotning davlat va
jamiyat oldidagi vakolatlarini yurituvchi shaxsga taalluqli bo‘lsa, lider jamoa ichidagi norasmiy
munosabatlarning mahsuli, jamoadagi ma’naviy-psixologik muhitga bevosita javobgar insonga
nisbatan ishlatiladi. o‘arbda lider tushunchasi bilan umuman boshqaruv tizimi muammolarini
uyg‘unlashtirishga intilish bor. To‘g‘ri, boshqaruv masalalariga aloqador “menejer”, “boss”,
“shef” kabi qator tushunchalar ham bor, lekin ilmiy nuqtai nazardan ushbu fenomen liderlik
doirasida amalga oshiriladi.
Agar ushbu hodisalarning tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, boshqaruv nazariyoti va
amaliyoti sohalarida tadbiqiy ishlarning tashabbuskori F. Teylor hisoblanadi. Keyinchalik bu
yo‘nalish “ilmiy menedjment” deb atala boshladi. Teylor yangicha funksional ma’muriyatchilik
tizimining asoschisi sifatida boshqaruv uslublariga, intizomiy sanksiyalar va rag‘batlantirish
tizimiga katta ahamiyat berish lozimligini ta’kidladi. U moddiy rag‘batlantirishning alohida rolini
ta’kidlagan tarzda, odamlardagi mehnatga motivatsiyaning asosi sifatida mehnatga haq to‘lashning
differensial tizimini tavsiya etdi.
Uning izdoshlaridan biri - D. Jilbert esa odamlar yaxshi va unumli ishlashlari uchun ularning
ish joylarini va u erdagi shart-sharoitlarni yaxshilash shartligi g‘oyasini ilgari surdi.
Ishlab chiqarishni samarali tashkil etishning muhim omili sifatida insoniy munosabatlarni
ilgari surgan E. Meyo, boshqaruvchi eng avvalo odamning o‘z professional va ijtimoiy holatidan
qoniqishini inobatga olishi zarurligini isbotlagan. U birinchi marta boshqaruvda aniq belgilangan
boshliq - buysunuvchi ierarxiyasi bo‘lishi mumkin emasligini, bu narsa jamoadagi psixologik
muhitga faqat salbiy ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlagan. SHuning uchun ham u indivivdual
rag‘batlantirishni gruppaviy bilan, iqtisodiyni - ijtimoiy-psixologik omillar bilan almashtirish
kerakligi g‘oyasini ilgari surdi.
Meyo fikrlarini rivojlantirib, R. Laykert yaxshi boshqaruvning quyidagi omillarini belgiladi:
•
boshqaruv uslublaridan shundayi mavjudki, bunda rahbar xodimlarga ishonadi;
•
xodimni faol mehnatga, gruppaviy faoliyatga tortadigan motivatsiya shakllari;
•
hammaga teng etib boradigan kommunikatsiya turi;
•
barcha a’zolar ishtirokida va ularning fikrlarini inobatga oladigan qarorlar qabul qilish;
•
jamoaning umumiy muhokamasi natijasida belgilangan maqsadlar;
•
markazlashmagan nazorat shakli.
Boshqaruv muammolariga bag‘ishlangan nazariyalar orasida De Mak-Gregorning “X” va
“Y” nazariyalari alohida diqqat talab qiladi. “X nazariyasi” ma’lumki, boshqaruvga
yondashuvning ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan tamoyillarini nazarda tutsa, “Y nazariyasi”
undan tubdan farq qiladi. “X” yondashuv quyidagilarga tayanadi:
1. Odamning aslida mehnatga toqati yo‘q, unga ishdan qochishga moyillik kuchli.
2. Oddiy odamga tavakkal qilishdan va mas’uliyatlardan qochish xos bo‘lib, u passiv va
boshqarishlariga muhtoj.
3. Oddiy odamga ko‘p narsa shart emas, uni tinch qo‘yishsa bas, u himoyaga, xavfsizlikka
muhtoj..
“Y - nazariyasi” esa quyidagilarga asoslanadi:
Odamning jismoniy va intellektual imkoniyatlarini sarflashga intilishi tabiiy bo‘lib, uning
uchun mehnat faoliyati o‘yin yoki o‘qish kabi maroqlidir.
Odam mehnat jarayonida o‘z-o‘zini boshqarish va nazorat qilish qobiliyatiga ega.
Odatda odam o‘z bo‘yniga mas’uliyatlarni olishga intiladi va o‘z iqtidorini namoyon
qilishga ehtiyoj sezadi.
Odamni o‘z bo‘yniga mas’uliyat olishga undagan narsa -bu umumiy faoliyatda ishtirok
etishga moyillikdir.
Ko‘pchilikda ijodiy ishlash va tashabbuslar ko‘rsatishga ishtiyoq mavjud, bu narsa
boshqaruvga ham taalluqlidir.
SHulardan kelib chiqqan holda D. Mak-Gregor yangi “X” va “Y” nazariyalarining
tamoyillarini ilgari surdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
