O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

4.2. Tranzaksiyalar 
 
Blokcheyin  va  kriptovalyuta  texnologiyasini  tushunish 
uchun, yana bir muhim tushuncha – bu  tranzaksiya. 
Tranzaktsiya (ing. transaction - kelishuv, shartnoma). 
[14]  da  tranzaksiyaning  bunday  ta’rifi  berilgan  –  bu  
mantiqiy  mazmunli  operatsiya  bo‘lib,    to‘liq  bajarilgandagina 
ma’noga ega bo‘ladi. 
Tranzaksiya  deganda  bitim  tuzish  yoki  shartnoma  tuzish 
jarayoni  tushunilishi  kerak.  Eng  muhimi  shundaki,  tranzaksiyani 
yarim  yoki  chorakda  bajarish  mumkin  emas.  Tranzaksiyaning 
faqat ikkita holati mavjud – bajarilgan yoki bajarilmagan. Aslida, 
bu  qancha  vaqt  va  qancha  bosqichdan  iborat  bo‘lishidan  qat’i 
nazar, mantiqiy yakunlangan operatsiya. 

---

258 
Transaksiyalarga  misol  ko‘rib  chiqamiz  –  bitta  hisob 
varaqdan boshqa hisob varaqqa  pul mablag‘larni ko‘chirish: 
1. Transaksiyani boshlash; 
2. 1234  hisob  raqamidagi  pul  mablag‘larning  miqdorini 
aniqlab olish; 
3. 1234  hisob  raqamidagi  balansni  500 000  so‘mga 
kamaytirish; 
4. 1234  hisob raqamdagi balansni saqlash; 
5. 4321  hisob  raqamdagi  pul  mablag‘larning  miqdorini 
aniqlsh; 
6. Balansni 500 000 so‘mga oshirish; 
7. 4321 hisob raqamdagi pul mablag‘larning yangi miqdorini 
yozi bqo‘yish; 
8. Transaktsiyani saqlash. 
Misoldan ko‘rinib turibdiki, agar tranzaktiya to‘liq bajarilgan 
bo‘lmasa, demak, uma’noga ega emas. 
Tranzaksiyani  tamom  bo‘lishning  ikkita  varianti  mavjud 
(4.2.1-rasm.).  Agar  barcha  operatorlar  muvaffaqiyatli  bo‘lsa  va 
operatsiya  davomida  biron  bir  dasturiy  ta’minot  yoki  uskunada 
nosozliklar yuzaga kelmasa, operatsiya amalga oshiriladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4.2.1-rasm. Tranzaksiyani tugatish variantrlari 
 
Tranzaksiyalarni qayta ishlash tizimlari ma’lumotlar bazasini 
o‘zgartirishdan oldin oraliq holatini qayd etish orqali ma’lumotlar 
bazasining  yaxlitligini  ta’minlaydi  va  keyin  ushbu  yozuvlardan 

---

259 
foydalanib,  agar  operatsiyani  bajarish  mumkin  bo‘lmasa,  ma’lu-
motlar  bazasini  ma’lum  holatga  qaytaradi.  Masalan,  ma’lumotlar 
almashinuvidan  oldin  ma’lumotlar  bazasidagi  ma’lumotlarning 
nusxalari  tizim  tomonidan  har  qanday  o‘zgarishlarni  amalga 
oshirishi  mumkin.  Agar  tranzaksiyaning  biron  bir  qismi 
bajarilishidan  oldin  muvaffaqiyatsiz  bo‘lsa,  ushbu  nusxalar 
tranzaksiya  boshlanishidan  oldingi  holatiga  qaytarish  uchun 
ishlatiladi (tranzaksiyani qaytarish). 
Bundan  tashqari,  ma’lumotlar  bazasidagi  barcha  o‘zgarish-
larning  alohida  jurnalini  saqlash  mumkin.  Bu  muvaffaqiyatsiz 
operatsiyalarni  orqaga  qaytarishni  talab  qilmaydi,  ammo 
ma’lumotlar  uzilib  qolganda  ma’lumotlar  bazasini  yangilash 
uchun  foydalidir,  shuning  uchun  ba’zi  operatsiyalarni  qayta 
ishlash tizimlari ushbu funksiyani ta’minlaydi. 
Agar  ma’lumotlar  bazasi  to‘liq  ishlamasa,  uni  oxirgi 
zaxiradan  tiklash  kerak.  Zahira  nusxalari  uni  yaratgandan  so‘ng 
bajarilgan  operatsiyalarni  aks  ettirmaydi.  Ammo,  ma’lumotlar 
bazasi  tiklanishi  bilanoq,  jurnalni  yangilash  uchun  uni 
ma’lumotlar bazasiga qo‘llash mumkin. 
Buzilish  vaqtida  bajarilgan  har  qanday  tranzaksiyalar 
bajarishlarni to‘xtatish mumkin. Natija - ma’lum bir izchil holatda 
ma’lumotlar  bazasi,  unda  muvaffaqiyatsizlikka  qadar  bajarilgan 
barcha tranzaksiyalar natijalari mavjud.