O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Xesh funktsiyalaridan foydalanish sohalari 
  Xesh  –  funktsiyalarning  keng  rivojlanishi  va  qo‘llanilishi 
axborot, komminikatsion, tarmoqli texnologiyalarning rivoji bilan 
bog‘lash  mumkin.  Hozirgi  vaqtda  kriptografiya,  ma’lumotlarni 
uzatish  xavfsizligi,  himoyalanishga  asoslangan  ko‘plab  masalarni 
yechish  uchun  keng  qo‘llaniladi.  Eng  muhimlarini  va  yuqori 
talabga ega bo‘lganlarini ko‘rib chiqamiz:  
1. Oddiy xesh- funksiyalari TCP / IP protokollari va Internet 
tarmog‘ida  boshqa  protokollar  va  algoritmlar  orqali  paket 
uzatilishining  yaxlitligini  tekshirish  vaq  apparatdagi  xatolar  va 
nosozliklarni  aniqlash  uchun  ishlatiladi.  Agar  xesh  summasining 
hisoblangan  qiymati  paket  bilan  birga  yuborilgan  nazorat 
summasiga  to‘g‘ri  kelsa,  demak,  paketda  ma’lumot  yo‘qolgan 
yoki o‘zgarishlar yo‘q. 
2.  Shunga  o‘xshash  sxema  blokcheyin  texnologiyasida  ham 
qo‘llaniladi,  bu  erda  xesh  to‘lov  zanjiri  yaxlitligining  kafolati 
bo‘lib,  uni  ruxsatsiz  o‘zgarishlardan  himoya  qiladi.  Xesh  - 
funksiyalari  tufayli  blokchein  yaxlitligini  buzish  juda  qiyin. 
Shuning  uchun,  uning  asosida  ko‘plab  kriptovalyutalar  yaratildi, 
eng  mashhur  kriptovalyuta  -  Bitcoin.  Shuni  ta’kidlash  kerakki, 
Bitcoin  2009-  yildan  beri  mavjud  bo‘lib,  hozirga  qadar  uning 
yaxlitligi buzilmagan. 
3.  Xeshlash  texnologiyasi  tufayli  yaqinda  keng  ishlab 
chiqilgan  va  foydalanilayotgan  elektron  raqamli  imzo  (ERI) 
texnologiyasini yaratish mumkin bo‘ldi. Xesh yordamida elektron 
raqamli  imzo  bilan  tasdiqlangan  elektron  hujjatning  haqiqiyligi 
tekshiriladi.Imzolangan  hujjatlar  o‘zgaruvchan  (va  odatda  juda 
katta)  hajmga  ega  bo‘lganligi  sababli,  elektron  raqamli  imzoda 
(ERI) imzo ko‘pincha hujjatning o‘ziga emas, balki uning xeshiga 
qo‘yiladi. Xeshni hisoblash uchun kriptografik xesh -  funksiyalari 
qo‘llaniladi,  bu  imzolarni  tekshirish  paytida  hujjat  o‘zgarishini 
aniqlashni kafolatlaydi. Xesh - funksiyalari elektron raqamli imzo 

---

255 
algoritmining bir qismi emas, shuning uchun sxemada har qanday 
ishonchli xesh - funksiyasidan foydalanish mumkin. 
  4. Login va parol orqali saytlar va serverlarga kirish uchun 
xeshlah    foydalaniladi.  Parollarni  ochiq  ko‘rinishda  saqlash 
ishonchli  emas.  Shuning  uchun  barcha  parollarning  xeshlari 
saqlanadi.  Foydalanuvchi  o‘z  parolining  belgilarini  kiritadi, 
maxsus  dastur  shu  zahotiyoq  xesh  miqdorini  hisoblab  chiqadi  va 
sayt  ma’lumotlar  bazasida  saqlangan  hash  miqdorini  tekshiradi. 
Ushbu  turdagi  xeshlash  juda  yuqori  kriptografik  salohiyatga  ega 
bo‘lgan murakkab funktsiyalardan foydalanadi va parolni xeshdan 
tiklab olish mumkin bo‘lmasligi uchun ishlatiladi. 
  Xesh  -  funksiyalaridan  foydalanish  quyidagi  afzalliklarni 
beradi: 

 hisoblash  murakkabligi.  Odatda,  elektron  hujjatning  xeshi 
asl hujjat hajmidan bir necha baravar kichikroq va xesh hisoblash 
algoritmlari  elektron  raqamli  imzo  algoritmlariga  qaraganda 
tezroq  bo‘ladi.  Shuning  uchun,  xesh  hujjatni  yaratish  va  unga 
imzo qo‘yish hujjatning o‘zi imzolagandan ko‘ra tezroq. 

 muvofiqligi.  Ko‘pgina  algoritmlar  ma’lumotlar  bitlarining 
satrlarida  ishlaydi,  ammo  ba’zilari  turli  xil  tasvirlardan 
foydalanadilar.  Ixtiyrolik  bilan  kiritilgan  matnni  mos  formatga 
o‘tkazish uchun xesh- funktsiyasidan foydalanish mumkin. 

 yaxlitligi.  Xesh-  funksiyasidan  foydalanmasdan,  ba’zi  bir 
sxemalardagi  katta  elektron  hujjat  elektron  raqamli  imzoni 
qo‘llash  uchun  yetarlicha  kichik  bloklarga  bo‘linishi  kerak. 
Hujjatning  haqiqiyligini  tekshirishda  barcha  bloklarning  qabul 
qilinganligini va to‘g‘ri tartibda bo‘lishini aniqlash mumkin emas.