O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi

 
 
 

---

147
VI BOB 
________________________________________________________ 
SHAXS KOGNITIV VA DISPOZISION YO‟NALISHI NAZARIYASI
__________________________________________________________ 
 
1. Turli xil psixologiya maktablarining shaxs nazariyalari
 
REJA: 
1.
G.Ayzenkning shaxs tiplari nazariyasi.
2.
Dj. Kellining shaxs konstruktlari nazariyasi
Mashg„ulotning maqsadi:
 
Talabalarni G.Ayzenkning shaxs tiplari va 
Dj. Kellining shaxs konstruktlari nazariyalari bilan tanishtirish.
 
 
Vazifalar: 
1.
G.Ayzenk nazariyasini muhokama qilish.
2.
Dj.Kellining shaxs konstruktlari nazariyasi haqida tushunchalar 
berish. 
 
 
Ma‟ruzaning tashkiliy shakli: 
umumiy
 
ma‘ruza.
1. G.Ayzenkning shaxs tiplari nazariyasi. 
Ayzenk Kettelning: ―psixologiyaning maqsadi xulq-atvorni oldindan 
aytib berishdir‖, - degan fikriga qo‗shilib, uning shaxsni tavsiflashda faktorli 
analizdan foydalanganligini ma‘qullaydi. Lekin Ayzenk faktorli analizni 
Kettelga nisbatan o‗zgacharoq qo‗llagan. Ayzenk fikricha, tadqiqot 
strategiyasi tadqiqotchini qiziqtirgan qandaydir shaxs xususiyatini belgilab, 
to‗liq asoslangan ilmiy farazdan boshlanishi kerak. Unga qarama-qarshi 
o‗laroq, Kettelning aytishicha, shaxsni tashkil qiluvchi asosiy elementlar 
batareya testlari hamda ma‘lumotlarni qayta ishlash orqali namoyon qilinadi. 
Shunday qilib, Ayzenk nazariyasi Kettelnikiga qaraganda ancha shafqatsiz 
yondashuvga ega. Ketteldan farqli o‗laroq, Ayzenkning ta‘kidlashicha, shaxs 
xulq-atvori namoyon bo‗lishini tushuntirish uchun uchta superbelgi (u bularni 
tiplar deb ataydi) zarurdir. Esingizda bo‗lsa, Kettel shaxs strukturasini tashkil 
qiluvchi 16 ta belgi yoki faktorni belgilagan edi. Va nihoyat, Ayzenk individ 
rivojlanishida asosiy e‘tiborni genetik omillarga qaratadi. Bu bilan, Ayzenk 
tashqi muhit ta‘sirini inkor qilmagan, balki shaxs xususiyatlari va tiplari 
avvalo, irsiyatga aloqador ekanligini ko‗rsatmoqchi bo‗lgan. Hozirgi 
paytgacha, genetikaning shaxs xulq-atvoriga qay darajada ta‘sir etishi 

---

148
aniqlanmagan bo‗lsa-da, ko‗p psixologlar bu borada Ayzenkning fikrlariga 
qo‗shilishadi.
38
Ayzenk nazariyasining mohiyati shundan iborat-ki, shaxs elementlari 
ierarxik joylashishi mumkin. Uning sxemasida (6-4 rasm) ekstraversiya 
singari ma‘lum bir shaxs xususiyatlari yoki tiplari keltirilgan bo‗lib, ular 
xulq-atvorga kuchli ta‘sir ko‗rsatadi. O‗z navbatida, har bir keltirilgan 
superbelgilar bir qancha tarkibiy belgilardan tashkil topganini ko‗rsatgan. Bu 
tarkibiy belgilar asosiy tipning yuzaki aksi bo‗lishi yoki bo‗lmasam, shu 
tipga tegishli o‗ziga xos xususiyat sifatida ko‗rilishi mumkin. Va nihoyat, 
belgilar ko‗p sonli odatiy reaksiyalar dan tarkib topgan bo‗lib, ular o‗z 
navbatida, ko‗plab o‗ziga xos reaksiyalardan shakllanadi. Misol uchun, biron 
shaxsni kuzatadigan bo‗lsak, agar u boshqa bir inson bilan iliq yuz va 
samimiy tabassum bilan qo‗l uzatib ko‗rishsa va bu holat har safar kim 
bilandur uchrashganda sodir bo‗laversa, bu uning odatiy reaksiyasi 
hisoblanadi. Ushbu odatiy reaksiya boshqa odatiy reaksiyalar bilan bog‗liq 
bo‗lishi mumkin. Bularga misol qilib, boshqa odamlar bilan suhbatlashish, 
turli bazmlarga borishni yoqtirish va hakazolarni aytish mumkin. Bu odatiy 
reaksiyalar guruhi kirishimlilik xususiyatini shakllantiradi. 6-4 rasmda 
ko‗rsatilganidek, kirishimlilik bosqichida aktiv va o‗ziga ishongan xaddi-
harakat asosiy hisoblanadi. Umumiy holatda bu xususiyatlar superbelgi yoki 
tipni tashkil qiladi.
Ayzenk uni ekstraversiya deb ataydi.
Shaxs strukturasining ierarxik modeli.
38
Boeree C.G. G.Hans Eysenck /Personality Theories. Psychology Department Shippensburg University. 
1997. – Р.5 

---

149
PR – odatiy (privыchnaya) reaksiya; SR – o„ziga xos (spesificheskaya) 
reaksiya.