O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti

7-mavzu:Nogironlikpensiyalarinihisoblashvato’lashtartibi
Reja:
Nogironlik pensiyalarini tayinlash tartibi va shartlari.
Nogironlik guruhlari va uni aniqlash tartibi.
Nogironlik pensiyalarini olish huquqini beruvchi ish staji.
Ish staji to’liq bo’lmagan holda nogironlik pensilarini tayinlash tartibi.

Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlari, xususan, bolali va kam ta’minlanganoilalar,yolg‘izkeksalar,yetim-esirvanogironlar,talabavanafaqa oluvchilarningmanfaatlarinihar tomonlamahimoyaqilishmasalasiO’zbekiston Respublikasida alohida ahamiyat kasb etib kelgan. Bu borada nafaqat davlat tashkilotlari, shuningdek nodavlat tashkilotlari ham xayriya ishlari, maqsadli dasturlarni amalga oshirib kelishmoqda. Har yili 3 dekabr xalqaro nogironlar kunidaturlixildagixayriya tadbirlari uyushtirilibkelinmoqda.
Aholining ijtimoiy muhofazaga muhtoj qatlamlarini yanada qo‘llab- quvvatlashmaqsadidaO’zbekistonRespublikasidaqonunchilikkashukungaqadar ko‘plabo‘zgartirishva qo‘shimchalarkiritilib,ushbunormalaramaliyotgaizchil tatbiqetibkelinmoqda.
O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiyhimoyaqilishto‘g‘risida”gi(yangitahriri)11.07.2008yildagiqonunining
3-moddasigako‘ra,nogirondegandajismoniy,aqliy,ruhiyyokisensor(sezgi) nuqsonlariborligitufayliturmushfaoliyaticheklanganligimunosabatibilanqonun hujjatlaridabelgalangantartibdanogirondebtopilganhamdaijtimoiyyordamgava himoyagamuhtojshaxstushuniladi.
Nogironlarga tegishli asoslar mavjud bo‘lganida nogironlik pensiyalari, boshqahollarda esa nogironliknafaqalaritayinlanadi.
O’zR “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi qonuni 15- moddasiga ko‘ranogironlikpensiyalariqonunhujjatlaridabelgilangantartibdaIva II guruhnogironlaridebtopilganshaxslarga tayinlanadi.
Sog‘lig‘ini yoki mehnat qobiliyatini yo‘qotganlik darajasiga qarab,
_{nogironlikninguchguruhianiqlanadi.}
Nogironliksabablarivaguruhlari,shuningdeknogironlikboshlanganvaqtva nogironlikningqancha muddatgabelgilanishiO’zbekistonRespublikasiVazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan ular to‘g‘risidagi Nizom asosida ishlovchi tibbiy- mehnatekspertkomissiyalari(TMEK) tomonidananiqlanadi.
Nogironlik pensiyalari tayinlash paytida qonunchilik va ijtimoiy adolatni ta’minlash shartlaridan biri – o‘z vaqtida, to‘g‘ri, holisona yondashgan holda nogironlikyuz berganligifaktining belgilanishidir.
Nogironlikpensiyasimehnatdamayibbo‘lishyokikasbkasalligigachalinish tufayli nogiron bo‘lgan shaxslarga ish staji miqdoridan qat’inazar,turmushda jarohatlanishyokiumumiykasalliklardannogironbo‘lib qolganshaxslargaesa yoshga mutanosib keluvchi mehnat stajiga ega bo‘lganlarida tayinlanadi. Belgilanganidan kam mehnat stajiga ega bo‘lgan umumiy kasallik yoki turmushdagi jarohatlanish (maishiy jarohat) oqibatida nogiron bo‘lib qolgan shaxslarga to‘liqbo‘lmaganmiqdordaginogironlikpensiyasi tayinlanadi.
Demak, nogironlik pensiyalari nogironlik sabablariga ko‘ra ikki turga bo‘linadi:
1)Mehnatdamayiblanganyokikasbkasalligigaduchorbo‘lganshaxslarga tayinlanadigannogironlikpensiyalari;
2) Umumiy kasallik va turmushdagi jarohatlanish oqibatidagi nogironlik pensiyalari.
Pensiya hajmiga ko‘ra:


1) To‘liqmiqdordaginogironlikpensiyalari;


2) Ishstajito‘liqbo‘lmaganchog‘da tayinlanadigannogironlik pensiyalari. Nogironliksabablaritasnifigamuvofiqhamnogironlikpensiyalariniyanabir
qator turlarga bo‘lish hollari uchrab turadi (masalan, harbiy xizmatchilarning nogironlik pensiyalari, Chernobil atom elektr stantsiyasi halokati oqibatlarini bartarafetishdaqatnashganshaxslargatayinlanadigan nogironlikpensiyalariva hokazolar).
Nogironlik pensiyalarini tayinlash bilan bog‘liq munosabatlar O’zR “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi qonuni, O’zR Vazirlar
Mahkamasining 01.07.2011 yildagi №195-sonli qarori bilan tasdiqlangan Fuqarolarni tibbiy-mehnat ekspert komissiyalarida tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi Nizom, Mehnatda mayib bo‘lgan yoki kasb kasalligiga chalinganshaxslarningkasbiymehnatgalayoqatiyo‘qotilishi darajasinianiqlash tartibito‘g‘risidagiNizom,vaNogironlikkaolibkeladiganasosiykasalliklarva ushbukasalliklardanogironliknibelgilashmezonlariro‘yxatibilan,O’zRVazirlar Mahkamasining "Tibbiy-mehnat ekspertiza xizmati boshqarish tuzilmasini va faoliyatinitashkiletishnitakomillashtirishchora-tadbirlarito‘g‘risida"2008yil8 avgustdagi175-sonqarorivaboshqaqonunostinormativhujjatlarbilantartibga solinadi.
Nogironlik pensiyalari tayinlash uchun nogironlikni, uning sabablari, yuz berganmuddatinibelgilashvakolatitibbiy-mehnatekspertkomissiyasi(TMEK)ga berilgan.
Tibbiy-mehnat ekspert komissiyalari to‘g‘risida Nizomga ko‘ra ularga shaxsninogirondebe’tirof etish vakolatiberilgan.
Tibbiy-mehnat ekspert komissiyalari faoliyati hududiy tamoyil bo‘yicha amalgaoshiriladi.
Tibbiy-mehnat ekspert komissiyalarining xulosalari kollegial, TMEK a’zolariningmutlaqko‘pchilikovozberishiasosidaqabulqilinadihamdauning tavsiyalari ish beruvchilar, davolash-profilaktika, tibbiy-ijtimoiy, sport muassasalariva boshqa tashkilotlar uchun majburiyhisoblanadi.
Quyidagilar TMEKningasosiyvazifalarihisoblanadi:
davolash-profilaktikamuassasalaritomonidantaqdimetilgantibbiyhujjatlar va fuqarolarni ko‘rikdan o‘tkazish natijalari asosida hayot faoliyatining cheklanganligini ekspertiza qilish, nogironlik guruhini, sabablarini, uning boshlangan vaqtiniva nogironlikmuddatlarinibelgilash;
nogironlar uchun ijtimoiymuhofaza chora-tadbirlarini belgilash;


nogironlarni reabilitatsiya qilishning yakka tartibdagi dasturlarini ishlab chiqishvaularnibajarishga ko‘maklashishhamdanogironninghayotfaoliyatini yoki organizmi funktsiyalarini to‘liq yoki qisman tiklash, nogironlik guruhini
pasaytirish yoki barqarorlashtirish asosida ushbu tadbirlarning samaradorligini baholash;
nogironlikningholatini,o‘zgarishinivaungasababbo‘lganomillarnitahlil qilish, nogironlikning oldini olish, nogironlarni tibbiy-mehnat ekspertiza, reabilitatsiya, ijtimoiy muhofaza qilish sohasida kompleks dasturlarni ishlab chiqishda qatnashish.
Fuqarolarni tibbiy tekshirishdan o‘tkazish quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi:
mehnatgalayoqatlilikningholatini,nogironlikguruhi,sabablari,boshlanish vaqti va muddatlarinianiqlash;
mehnat majburiyatlarini bajarish bilan bog‘liq holda mayib bo‘lgan yoki sog‘lig‘i boshqacha shikastlangan ishlovchilarning mehnatga layoqati yo‘qolganligidarajasinivaularningyordamningqo‘shimchaturlarigamuhtojligini aniqlash;
nogironlarningsog‘lig‘iningholativamehnatlayoqatinihisobgaolganholda ularnitibbiyva ijtimoiy-mehnatjihatidanreabilitatsiya qilishchoralarinibelgilash;
nogironlarniishga joylashtirishyuzasidantavsiyalar berish.


Fuqarolarnitibbiytekshirishdano‘tkazishTMEKda bepulamalga oshiriladi. Aynanbirkasallikbilan bog‘liq holatdavaqtinchamehnatgalayoqatsizlik
boshlangankundanboshlabuzluksizmuddatbirvarakayiga4oydanortiqnitashkil etadigan uzoq muddat kasal bo‘lgan shaxslar (sil kasalligiga chalingan bemorlardantashqari);
vaqtincha mehnatga layoqatsizlik davri aynan bir kasallikka chalinganda tanaffuslarbilan6oy mobaynida,vaqtinchamehnatgalayoqatsizlikboshlangan kundanboshlab12oymobaynidadavometganshaxslar(silkasalligigachalingan bemorlardantashqari);
vaqtinchamehnatgalayoqatsizlikdavrikasallikaniqlangankundanboshlab kamida10oynitashkiletadigankasallikbirinchimartaaniqlangansilgachalingan bemorlar, shuningdek asosiy kasallik kuchayganda - vaqtincha mehnatga layoqatsizlikboshlangankundanboshlabkamida6oysilgaqarshimuassasalarda
hisobda turgan sil kasaliga chalingan bemorlar tibbiy tekshirish uchun qabul qilinadilar.
TibbiytekshirishTMEKmajlisida to‘liq tarkibda o‘tkaziladi.


Tibbiytekshirishdan o‘tkazishshaxsnitibbiyko‘rikdano‘tkazish va


kasalliktarixini,ambulatoriyakartasini,shuningdekbemorularasosidatibbiy tekshirishga yo‘naltirilgan boshqa hujjatlarni o‘rganish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
TMEKtibbiytekshirishidalolatnomasidanko‘chirma"Fuqarolarningdavlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonunida nazarda tutilganpensiyalargaustamalarnihisoblabchiqishda nogironlikbo‘yichapensiya tayinlash, shuningdek zarur hollarda boquvchisini yo‘qotganlik uchun pensiya tayinlash uchunasoshisoblanadi
Tibbiytekshirishdan o‘tuvchininogirondebe’tirof etishuchun:
organizmfunktsiyalari barqarorbuzilganholdasog‘liqningbuzilishi;
hayot faoliyatining cheklanishi (shaxs tomonidan o‘ziga o‘zixizmat ko‘rsatish,mustaqilharakatlanish,mo‘ljalolish,muomalaqilish,o‘zxulq-atvorini nazorat qilish, o‘qish yoki mehnat faoliyati bilan shug‘ullanish layoqati yoki imkoniningto‘liqyokiqismanyo‘qotilishi) asoshisoblanadi
Quyidagilar nogironlikningsabablarihisoblanadi:
umumiykasallik; mehnatda mayibbo‘lish; kasbkasalligi;
bolalikdannogironlik;
ChernobilAESidagiavariya tufaylikelib chiqqanmayiblikyokikasallik;
frontdabo‘lishbilanbog‘liqkasallik;
harbiyxizmatmajburiyatlarinibajarishdaduchorbo‘lingankasallik;
harbiyxizmatni o‘tash davrida duchorbo‘lingan kasallik;
O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarida xizmat qilish bilan bog‘liq bo‘lmagankasallik;
O’zbekistonRespublikasinihimoyaqilishdaduchorbo‘linganmayibbo‘lish
(yaralanish, jarohatolish, kontuziya);
O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarida xizmat qilish bilan bog‘liq bo‘lmaganmayib bo‘lish(yaralanish, jarohatolish, kontuziya);
harbiyxizmatvazifalarinibajarishdamayibbo‘lish(yaralanish,jarohatolish, kontuziya);
harbiy xizmat majburiyatlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lmagan baxtsiz hodisa oqibatida duchor bo‘lingan mayib bo‘lish (yaralanish, jarohat olish, kontuziya);
fuqarolikburchinibajarishbilanbog‘liqholdaduchorbo‘lingankontuziya, mayibbo‘lish.
Organizm funktsiyalari buzilishining asosiy turlari nogironlikbelgilash mezonlaribo‘libhizmat qiladi.
Organizm organlari va tizimlari nobarqaror, tiklanadiganmorfologik o‘zgargandavafunktsiyalaribuzilgandadavolashsamaradorligivareabilitatsiya tadbirlarinio‘tkazish,sog‘liqningholativaijtimoiymoslashishdarajasinikuzatish maqsadida bir yoki ikki yilda bir marta nogironlar qayta tibbiy tekshirishdan o‘tkaziladi.
Kasbiymehnatlayoqatiyo‘qotilishidarajasikasbfaoliyatiniamalgaoshirish layoqatiyo‘qotilishini baholashdankelibchiqibmehnatda mayibbo‘lganyokikasb kasalligiga chalinganshaxslarniko‘rikdano‘tkazishsanasida foizlardabelgilanadi.
Nogironlik nafaqasi nogironlik sodir bo’lgan hollarda, yoshidan qat’i nazar, ish stajiga ega bo’lmagan I va II guruh nogironlariga faqat mehnat qobiliyati doimiy yoki uzoq muddatga yo’qotilganda tayinlanadi va to’lanadi.
Nafaqalarni tayinlash va to’lash O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasining tuman (shahar) bo’limlari tomonidan amalga oshiriladi.
Arizaga pasport yoki tug’ilganlik to’g’risidagi guvohnoma nusxasi ilova qilinishi kerak.
Pensiya jamg’armasi bo’limi arizaga tibbiy-mehnat ekspert komissiyasidan olingan tibbiy tekshirish dalolatnomasidan ko’chirmani ilova qiladi.
Mehnat faoliyatiga layoqati cheklanganligi darajasini aniqlash uchun tibbiy tekshirish (mehnatga layoqati doimiy yoki uzoq muddat yo’qotilganda) tibbiy-mehnat ekspert komissiyalari (TMEK) tomonidan amalga oshiriladi.
Fuqaro mehnat faoliyatiga layoqatli emas yoki unga mehnat faoliyati bilan shug’ullanish mumkin emasligi (yoki zid ekanligi) belgilangan taqdirda TMEK mehnat qobiliyatining doimiy yoki uzoq muddatga yo’qotilganligi to’g’risida tegishli xulosa chiqaradi.
Haq to’lanadigan ishni bajarish yoki daromadning boshqa manbaiga ega (alimentlar yoki stipendiyalar olish bundan mustasno) I va II guruh nogironlariga nogironlik nafaqasi to’lanmaydi.
Davlatpensiyata’limotitizimidagipensilarnitayinlashijtimoiy-huquqiyjihatlaridanbirisifatidanogironlikpensiyalario’zigaxosahamiyatgaega. Buboradanogironlaraholiningijtimoiyzaifvayordamgamuhtojtabaqalariqatorigakirganligiuchunqatorhuquqiyhujjatlarqabulqilingan.
1991 yil 18 noyabrdagiO’zbekistonRespublikasining “Nogironlarniijtimoiyhimoyaqilishto’g’risida”giQonun, “Fuqarolarningsog’lig’inisaqlashto’g’risida”giQonunvako’plabbirqatorqarorlarhamdaDavlatdasturlariqabulqilindi.
Yuqoridagime’yoriyhujjatlarnogironlargahuquqvaerkinliklarni, manfaatlariniro’yobgachiqarishdaO’zbekistonRespublikasiningboshqabarchafuqarolaribilantengimkoniyatlarnita’minlash, ularningturmushfaoliyatidagicheklashlarnibartarafetish, nogironlarnito’laqonlihayotkechirishlariga, jamiyatningiqtisodiyvasiyosiyturmushidafaolqatnashishlariga, shuningdeko’zlariningfuqarolikburchlarinibajarishlarigaimkonberadiganqulayshart-sharoityaratishmaqsadidadavlatningnogironlargaoidsiyosatinibelgilaydi.
Jismoniyyokiaqliynuqsonlariborligitufayliturmushfaoliyaticheklanganligimunosabatibilanijtimoiyyordamvahimoyagamuhtojbo’lganshaxsnogironhisoblanadi. Shaxsninogirondebtopishtibbiymehnatekspertkomissiyasi (TMEK) O’zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasitomonidanbelgilangantartibdaamalgaoshiriladi. NogironlarO’zbekistonRespublikasiKonstitutsiyasivaboshqaqonunhujjatlaribilanmustahkamlabqo’yilganbarchaijtimoiy-iqtisodiyhamdashaxsiyhuquqvaerkinliklargaegadirlar.
Davlatnogironlarningijtimoiyhimoyaqilinishinita’minlab, tegishlidavlatdasturlaridanogironlarningehtiyojlarinihisobgaolish, salomatliginisaqlash, mehnatqilish, bilimolishvakasbo’rganish, uy-joylibo’lishvaboshqaijtimoiy-iqtisodiyhuquqlarniro’yobgachiqarishdato’siqlarnibartarafetishmaqsadidaqonunlardako’zdatutilganshakllardaulargaijtimoiyyordamberishyo’libilanularningo’zigaxoskamoltopishlari, ijodiyvaishlabchiqarishimkoniyatlarinihamdaqobiliyatlariniro’yobgachiqarishlariuchunzarurshartsharoityaratibberadi. Davlatnogironbolalarto’g’risidaalohidag’amxo’rlikqiladi.
Nogironlargavaa’zolaridanbirinogironbo’lganoilalargauy-joyberish, uy-joysotibolish, qurishvaulardanfoydalanishyuzasidanengilliklarO’zbekistonRespublikasininguy-joyto’g’risidagiqonunlaridabelgilabberiladi. Nogironlarninghuquqlari, erkinliklarivaqonuniymanfaatlarinihimoyaqilishdavlattomonidansudyo’libilanyokiqonundabelgilanganboshqatartibdata’minlanadi.
Nogironlarninghuquqlari, erkinliklarivaqonuniymanfaatlarinibuzishdaaybdorbo’lganmansabdorshaxslarvaboshqafuqarolarqonundabelgilanganmoddiy, intizomiy, ma’muriyvajinoiyjavobgarlikkatortiladilar.
Nogironlarnipensiyalarvanafaqalarbilanta’minlashtartibipensiyavaijtimoiyta’minotto’g’risidagiqonunlardabelgilabqo’yiladi.
Salomatliknitiklashningyakkatartibdagidasturidako’zdatutilgantexnikavositasiyokio’zgavositanidavlatidorasinogirongaberishimumkinbo’lmasayokinogirontegishlivositanio’zhisobidansotibolganbo’lsa, ungaO’zbekistonRespublikasiqonunlaridabelgilabqo’yilgantartibdatovonto’lanadi.
Boshqalarningparvarishigavayordamigamuhtojbo’lgannogironlargaijtimoiyyordamidoralariuygaboribyokidoimiyishlaydiganmuassasalardatibbiyyokimaishiyxizmatko’rsatadi.
Agarishchiyokixizmatchikorxona, birlashma, muassasa, tashkilotningaybibilannogironbo’libqolganhamdaboshqalarningparvarishigamuhtojbo’lsa, shukorxona, birlashma, muassasa, tashkilotsog’liqnisaqlashorganlarivatibbiymehnatekspertkomissiyalariningxulosasigamuvofiqmehnatgayaroqsizbo’libqolgandavrdabemorniparvarishlashuchuno’zhisobidanuydaqarabturadiganbirkishiniyollashishartvanogirongaetkazilganmoddiyvama’naviyzararningo’rniniqoplaydi.
Nogironlargaijtimoiyyordamrespublikabyudjetivamahalliybyudjetlar, O’zbekistonRespublikasiMoliyavazirligihuzuridagiByudjetdantashqariPensiyajamg’armasi, nogironlarniijtimoiyhimoyaqilishjamg’armalarimablag’larihisobidan, shuningdekkorxonalar, birlashmalar, tashkilotlarvafuqarolarningixtiyoriybadallarihisobidanberiladi.
Sog’lig’iniyokimehnatqobiliyatiniyo’qotganlikdarajasigaqarab, nogironlikninguchguruhianiqlanadi.
Nogironliksabablarivaguruhlari, shuningdeknogironlikboshlanganvaqtvanogironlikningqanchamuddatgabelgilanishiO’zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasitasdiqlaydiganularto’g’risidagiNizomasosidaishlovchitibbiymehnatekspertkomissiyalari (TMEK) tomonidananiqlanadi.
Mehnatdamayiblangandayokikasbkasalligigauchragandaberiladigannogironlikpensiyalariishstajidanqat’inazartayinlanadi.
Umumiykasalliktufayliberiladigannogironlikpensiyalarinogironlikboshlanganpaytgaqadarquyidagichaishstajigaegabo’lgantaqdirdatayinlanadi:

Yosh	Ishstaji
23 yoshgaqadar	2
23 yoshdan 26 yoshgaqadar	3
26 yoshdan 31 yoshgaqadar	5
31 yoshdan 36 yoshgaqadar	7
36 yoshdan 41 yoshgaqadar	9
41 yoshdan 46 yoshgaqadar	11
46 yoshdan 51 yoshgaqadar	14
51 yoshdan 56 yoshgaqadar	17
56 yoshvaundanoshganda	20

Nogironlaruchunpensiyalarningtayanchmiqdorlari I va II guruhnogironlariganogironlikpensiyasiuchunpensiyanihisoblabchiqarishuchunolinadigano’rtachaoylikishhaqining 55 foizi, lekinengkamoylikishhaqiningkamida 100 foizimiqdoridabelgilanadi.

20 yoshgato’lgungaqadarumumiykasalliktufayliishdavridayokiishlashto’xtatilganidankeyinnogironbo’libqolganshaxslargapensiyalarishstajidanqat’inazartayinlanadi.
Mehnatdamayiblangandayokikasbkasalligigauchragandaberiladigannogironlikpensiyasidanumumiykasalliktufayliberiladigannogironlikpensiyasigao’tkazilgandazarurstajnogironlikdastlabbelgilanganvaqtdagiyoshgaqarabaniqlanadi.
To’liqpensiyatayinlashuchunetarlichaishstajigaegabo’lmaganumumiykasallikoqibatidagi I va II guruhnogironlikpensiyalariborstajgamutanosibravishdagimiqdordatayinlanadi.
Ishstajito’liqbo’lmaganchog’daginogironlargapensiyalarborstajgamutanosibmiqdordatayinlanadi:
I guruhnogironlariganogironlikpensiyalariuchunengkamoylikishhaqining 100 foizidan;
II guruhnogironlariganogironlikpensiyalariuchunengkamoylikishhaqining 50 foizidankambo’lmasligilozim.