O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti

6-mavzu:Yoshgadoripensiyalarnihisoblashvato’lashtartibi
Reja:
Yoshga doir pensiyani olish huquqi.
Ish staji to’liq bo’lmagan holda pensiyalarni to’lash.
Imtiyozli shartlarda yoshga doir pensiyalarni to’lash.
Yoshga doir pensiyalarni muddatidan oldin tayinlash va to’lash tartibi.


«Yoshgadoirpensiya»tushunchasiniqonunchiligimizgakiritilishiO’zbekiston Respublikasining«Fuqarolarni davlatpensiyata’minotito‘g‘risida»gi1993yil3 sentyabrda qonun qabul qilinishi bilan bog‘liq. Qarilik va yoshga doir pensiya tayinlashyoshitushunchalario‘rtasidajiddiytafovutbor bo‘lib,yoshgadoirpensiya tayinlanganligi har doim ham fuqaroning qari ekanligini anglatavermaydi va qonunchilikda50yosh,45yoshvahatto40yoshdanpensiyagachiqishmumkinligi nazardatutiladi.Vaholanki40yoshli,50yoshlivahatto60yoshlishaxsniqariya debatashko‘pchilikhollarda g‘ayri oddiytuyuladi.
Turmush kechirish darajasining yaxshilanib borishi, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar sifatining ortishi tufayli o‘rtacha umr kechirish yoshining uzayishi, keksalikchegarasiyanadakengayishikuzatiladi.
Agar1991yildaonalaro‘limibilanbog‘liqko‘rsatkichhar100mingnafar ayolganisbatan65tanitashkilqilganbo‘lsa,bugungikundabu ko‘rsatkich24taga tushdi, go‘daklar o‘limi 1000 nafar chaqaloqqa 35 taga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, bugungi kunda 14 taga tushdi. O’tgan davr davomida yurtimizda aholining o‘rtachaumrko‘rishdarajasimuntazamortibbormoqda.Agar1990yildao‘rtacha umrko‘rish67yoshnitashkilqilganbo‘lsa,2006yilgakelibbuko‘rsatkich72,5 yoshni, jumladan,erkaklar o‘rtasida 66yoshdan70yoshga,ayollar o‘rtasida esa70 yoshdan74,6yoshgako‘paydi.
Ma’lumki, fuqarolarning pensiya ta’minoti haqidagi qonunchilik tobora takomillashib bormoqda. Bu narsa fuqarolarning barcha toifasi uchun yagona pensiyata’minotitiziminiyaratishvarivojlantirishyo‘nalishigamoskelmog‘iva, nihoyat,O’zbekistonRespublikasiKonstitutsiyasivaxalkarohuquqiynormalarga mos kelmog‘i lozim.
O’zbekistonRespublikasiKonstitutsiyasining39-moddasigabinoanharkim qariganda,mehnatqobiliyatini yo‘qotganda,shuningdekboquvchisidanmahrum
bo‘lgandavaqonundanazardatutilganboshqahollardaijtimoiyta’minotolish huquqigaegadir.Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiyyordam boshqaturlariningmiqdori rasmanbelgilabqo‘yilgantirikchilikuchunzarurengkammiqdordanozbo‘lishi mumkinemas.
Yuqorida aytilganidek, O’zbekiston Respublikasi “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida” 1993 yil 3 sentyabrda qabul qilingan Qonuni Konstitutsiyagamuvofiqbarchafuqarolargapensiyalarberishyo‘libilanijtimoiy iste’molfondlarihisobidanmoddiyta’minlanishhuquqini kafolatlaydi.
Yoshgadoirpensiyafuqaroningmehnatqobiliyatiyo‘qolishiyokipasayishi bilanbog‘lanmaganbo‘lib,muayyanyoshgayetishivaqonundanazardatutilgan hajmdagiishstajimavjudligiasosidabutunumrgatayinetiladigandavlatta’minoti turlaridanbirihisoblanadihamda bundafuqaroning mehnatgalayoqatszbo‘lib qolgan bo‘lishilozimligitalabetilmaydi.Yoshgadoirpensiyaaslidafuqaroning o‘tgan davrlardagi mehnat faoliyati, jamiyat boyliklari ko‘payishiga qo‘shgan shaxsiyhissasiuchunjamiyatungaberadiganmoddiyhimoya, mamlakatmilliy daromadiningtaqsimlanishidaniboratdir.
Hozirgipaytdaamaldabo‘lganO’zbekistonRespublikasining«Fuqarolarning davlatpensiyata’minoti to‘g‘risida»gihamda«Harbiyxizmatchilarningpensiya ta’minotito‘g‘risida»giqonunlargamuvofiqyoshgadoirpensiyalarningquyidagi turlarinazarda tutilgan:
1) Umumiyasoslardagiyoshgadoirpensiya;


2) Imtiyozlishartlarbilantayinlanadiganyoshgadoirpensiya;


3) To‘liqsiz ishstajibilan tayinlanadiganyoshga doirpensiya;


4) Muddatidanoldintayinlanadiganyoshga doirpensiya;


5) Harbiyxizmatchilarninguzoqyillikxizmat uchunpensiyalari.


Ushbupensiyalarumumiymohiyatibilanbirqatordabirmunchao‘zigaxos jihatlarga ham ega bo‘lib, pensiyaga oid qonunchilik amaliyotda qo‘llanilayotganida ular e’tiborga olinmog‘i lozimbo‘ladi.
Demak,fuqarolarningyoshgadoirpensiyasi–bumehnatgaqobiliyatsizlar uchun ajratilgan O’zbekiston Respublikasi Byudjetdan tashqari Pensiya
jamg‘armasi mablag‘i xisobidan har oyda beriladigan alohida xarakterdagi to‘lovlar bo‘lib,ijtimoiyfaoliyatmuddatigavamuayyanyoshga yetganligiga qarab butunumrgatayinlanadi;uningmiqdorifuqaroolganishhaqivaijtimoiyfaoliyat muddatigaqarabbelgilanadi.
Yoshga doir pensiyaning nogironlik yoki boquvchisini yo‘qotganlik pensiyalaridanfarqqiluvchiquyidagixususiyatlariniko‘rsatishimizmumkin:
1.Butun umrga tayinlanishi;


2.Uzoqmuddatijtimoiymehnatbilanshug‘ullanganyokimuayyanmehnat stajiga egabulganshaxslargatayinlanishi;
3. Qonunda ko‘zda tutilganyoshga yetganshaxslarga tayinlanishi.


Shundayqilib,fuqarolarningyoshgadoirpensiyasimehnatgaqobiliyatsizlik uchunemas,balkiuzoqmuddatijtimoiyishlabchiqarishdaishtiroketgan,jamiyat uchun ishlagan shaxslarni mehnatdan ozod qilish, ularga muayyan moddiy ta’minotnikafolatlashmaqsadidatayinlanadi.ShuboisO’zbekistonRespublikasi “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida” 1993 yil 3 sentyabrdagi qonunida qarilik pensiyasi haqida emas, balki ma’lum yoshga yetganlik munosabatibilan beriladigan pensiya to‘g‘risida so‘z yuritiladi.
Ma’lumki, fuqarolarning yoshga doir pensiyasi Respublikamiz ijtimoiy ta’minotitizimida alohidao‘rintutadi.
Fuqarolarningyoshgadoirpensiyasipensiyata’minotigaoidmunosabatlarni vujudgakeltiruvchiyuridik faktlarxususiyatlariga,pensiya miqdorinibelgilash uslubi, uni to‘plash tartibiga ko‘ra farq qiladi. Barcha ushbu holatlar qaysi toifadagifuqarolarnipensiyabilanta’minlashto‘g‘risidaso‘zyuritilayotganligiga bog‘liqdir.
Yuqoridaeslatilganyoshgadoirpensiyalarularniolishgabo‘lganxuquqning vujudgakelishasoslari,pensiyamiqdorinihisoblashvaundae’tiborgaolinadigan ish haqi kabilarda umumiy hususiyatlarga ega. Lekin qonunda har bir turdagi
_{pensiyalarnioluvchi shaxslar doirasiqat’iybelgilangan.}
Yoshgadoirpensiyaolishhuquqiga:
erkaklar — 60 yoshgato’lgandavaishstajlarikamida 25 yilbo’lgantaqdirda;
ayollar — 55 yoshgato’lgandavaishstajlarikamida 20 yilbo’lgantaqdirdaegabo’ladilar.
Pensiyatayinlashuchunetarlichaishstajigaegabo’lmaganshaxslargayoshgadoirpensiyalarkamida 5 yilishstajimavjudbo’lgantaqdirda, borstajgamutanosibmiqdordatayinlanadi.
O’zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasitasdiqlaydiganro’yxatlargamuvofiqfuqarolarningayrimtoifalariimtiyozlishartlardapensiyaolishhuquqigaegabo’ladilar, chunonchi:
Yoshidanqat’inazarpensiyaolishhuquqiniberadiganishlabchiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblarvalavozimlarningro’yxati;
Umumiybelgilanganyoshni 10 yilgaqisqartirilganholdapensiyaolishhuquqiniberadiganishlabchiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavozimlarvako’rsatkichlarningro’yxati;
Umumiybelgilanganyoshni 5 yilgaqisqartirilganholdapensiyaolishhuquqiniberadiganishlabchiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, vazifalarvako’rsatkichlarningro’yxati.
Imtiyozlishartlardapensiyaolishhuquqigaurushnogironlari, bolalikdannogironfarzandlarningonalari, liliputlarvapakanalarhamega.
Yoshidanqat’inazar, quyidagilarimtiyozlipensiyaolishhuquqigaegabo’ladilar:
a) konsanoatidagietakchikasbegalaribo’lganxodimlar — basharti, ularanashuishlardakamida 20 yilishlaganbo’lsalar ;
b) bevositaerostivaochiqkonishlarida (shujumladan, kon-qutqaruvqismlariningshaxsiytarkibi) ko’mir, ma’danlarvaboshqafoydaliqazilmalarniqazibolishda, shaxtalarvakonlarqurilishidato’liqishkunidavomidabandbo’lganxodimlar — basharti, ularanashuishlardakamida 25 yilishlaganbo’lsalar ;
v) uchuvchilarvauchuvchi-sinovchilartarkibigakiruvchixodimlar, ularxizmatqilgankorxonalar, muassasalarvatashkilotlarningidoraviybo’ysunuvidanqat’inazar, belgilanganxizmatmuddatinianashulavozimlardaerkaklarkamida 25 yilvaayollarkamida 20 yiladoetganlaritaqdirda.
Yuqoridaqaydetibo’tilganxodimlarsalomatligiga (kasalligiga) ko’rauchishishlaridanbo’shatilgantaqdirda, belgilanganxizmatmuddatini — erkaklarkamida 20 yilvaayollarkamida 15 yiladoetganbo’lsalar;
g) teatrlar va boshqa teatr-tomosha korxonalari artistlarining ayrim toifalari:
ijodiy ish staji kamida 20 yil bo’lganda;
ijodiy ish staji kamida 25 yil bo’lganda ;
ijodiy ish staji kamida 30 yil bo’lganda ;
d) sportchilarning ayrim toifalari — ish staji kamida 20 yil bo’lganda .
Oxirgi ish joyidan qat’i nazar, quyidagilar belgilangan yoshni 10 yilga qisqartirilgan holda pensiya olish huquqiga ega bo’ladilar:
a) erosti ishlarida, mehnat sharoiti o’ta zararli va o’ta og’ir ishlarda to’liq ish kuni davomida band bo’lgan xodimlar:
erkaklar — ish staji kamida 20 yil bo’lib, bundan kamida 10 yili ko’rsatib o’tilgan ishlarga to’g’ri kelgan taqdirda;
ayollar — ish staji kamida 15 yil bo’lib, bundan kamida 7 yilu 6 oyi ko’rsatib o’tilgan ishlarga to’g’ri kelgan taqdirda.
Er osti ishlaridagi mehnat staji erkaklarda 10 yildan kam va ayollarda 7 yilu 6 oydan kam bo’lgan hollarda xodimlarga bu ishlardagi har bir to’liq yil uchun nazarda tutilgan pensiya yoshi 1 yilga qisqartiriladi.
Mehnat sharoiti o’ta zararli va o’ta og’ir ishlarda — erkaklar kamida 5 yil, ayollar kamida 3 yil 9 oy — ishlagan xodimlarga pensiya nazarda tutilgan pensiya yoshi shunday ishda band bo’lingan har bir to’liq yil uchun 1 yilga qisqartirilgan holda tayinlanadi;
b) tsirklar va kontsert tashkilotlari artistlarining ayrim toifalari ijodiy ishdagi staji kamida 20 yil bo’lgan taqdirda
Oxirgi ish joyidan qat’i nazar, quyidagilar belgilangan yoshni 5 yilga qisqartirilgan holda pensiya olish huquqiga ega bo’ladilar:
a) urush nogironlari va ularga tenglashtirilgan shaxslar;
b) mehnat sharoiti zararli va og’ir ishlarda to’liq ish kuni davomida band bo’lgan xodimlar:
erkaklar — ish staji kamida 25 yil bo’lib, bundan kamida 12 yilu 6 oyi ko’rsatib o’tilgan ishlarga to’g’ri kelgan taqdirda;
ayollar — ish staji kamida 20 yil bo’lib, bundan kamida 10 yili ko’rsatib o’tilgan ishlarga to’g’ri kelgan taqdirda.
Mehnat sharoiti zararli va og’ir ishlarda — erkaklar kamida 6 yilu 3 oy, ayollar kamida 5 yil — ishlagan xodimlarga pensiya ushbu Qonunning 7-moddasida nazarda tutilgan pensiya yoshi erkaklarning bunday ishdagi har 2 yilu 6 oyi uchun va ayollarning bunday ishdagi har 2 yili uchun 1 yilga qisqartirilgan holda tayinlanadi;
z) bolalikdan nogiron farzandlarning onalari ularni sakkiz yoshgacha tarbiyalagan bo’lsa — ish staji kamida 20 yil bo’lgan taqdirda. Basharti, ayol o’gay o’g’il va o’gay qizni ular 8 yoshga to’lguniga qadar kamida 5 yil tarbiyalagan bo’lsa, pensiya tayinlashda ular haqiqiy farzandlar bilan teng ravishda hisobga olinadi;
k) nogiron bolalar uchun ixtisoslashgan ta’lim muassasalari, «Mehribonlik» uylari, harbiy akademik litseylar, tarbiya koloniyalari o’qituvchilari — maxsus ish staji kamida 25 yil bo’lgan taqdirda;
l) ixtisoslashgan tibbiy muassasalarning shifokorlari va o’rta tibbiy xodimlari — maxsus ish staji qishloq joyda kamida 25 yil va shaharlarda kamida 30 yil bo’lgan taqdirda;
m) mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlarining qariyalar, nogironlar va yolg’iz fuqarolarga xizmat ko’rsatishda bevosita band bo’lgan xodimlari
erkaklar — maxsus ish staji kamida 25 yil bo’lgan taqdirda;
ayollar — maxsus ish staji kamida 20 yil bo’lgan taqdirda.
Belgilangan yoshni 15 yilga qisqartirilgan holda pensiya olish huquqiga gipofizar mittilik kasaliga chalinganlar (liliputlar) va gavda tuzilishida mutanosiblik buzilgan pakanalar:
erkaklar — ish staji kamida 20 yil bo’lganda;
ayollar — ish staji kamida 15 yil bo’lganda ega bo’ladilar.
Texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o’zgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining o’zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi yoxud korxonaning tugatilganligi munosabati bilan ishdan ozod etilgan va ishsiz deb e’tirof etilgan shaxslar:
(erkaklar — 58 yoshga to’lganda va ish staji kamida 25 yil bo’lgan taqdirda;
ayollar — 53 yoshga to’lganda va ish staji kamida 20 yil bo’lgan taqdirda pensiya olish huquqiga ega bo’ladilar.