O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 

---

66 
Nazorat uchun savollar:
1. Hozirgi zamon talofat berish vositalari turlariga nimalar kiradi? 
2. Ommaviy qirg‗in qurollari qaysilarni tashkil qiladi? 
3. Portlovchi moddalar qanday o‗lchov birligida o‗lchanadi? 
4. Kimyoviy xavfli moddalar turlari qaysilarni tashkil qiladi? 
5. Zaharlanish nimalarga bog‗liq bo‗ladi? 
6. Bakteriologik qurollarga nimalar kiradi? 
7. Xalq xo‗jaligi ob‘yektlarining turi va xarakteriga qarab qanday 
muhofazalanadi? 
8. Terrorizm nima va u qanday tasniflanadi? 
9. Terrorchilik harakatining qanday turlari bor va portlovchi 
modda topilganda qanday harakat qilish lozim? 
10. Ommaviy qirg‗in qurollaridan muhofazalashda necha xil 
himoya usullari mavjud? 
11. Yashirin joy (ubejishe) ning tuzilishi va uning vazifasi nima 
dan iborat? 
12. Himoya inshootlari qanday tasniflanadi? 
 
2.5. Fuqaro muhofazasida qo„llaniladigan nazorat va shaxsiy 
dozimetrik asboblar, individual himoya vositalari 
Hozirgi vaqtdagi radiatsiya nazorat priborlaridan,maxsus nazorat 
sistemalari va vositalar majmualaridan tuzilganki,ularning samarali foy- 
dalanishi berilgan talofatni kamaytiradi va xavfsizlikni ta‘minlaydi.
Yadro portlashi, ma‘lumki, zarba to‗lqini, yorug‗lik nurlanishi va singib 
boruvchi radiatsiyadan tashqari ko‗p miqdordagi radioaktiv moddalarni 
paydo bo‗lishi bilan kechadi. 
Radoaktiv zaharlanish radioaktiv moddalarni yadro portlashi sodir 
bo‗lgandan keyin tushishi natijasida paydo bo‗ladi. Radioaktiv modda- 
larning nurlanishi 3 xil bo‗ladi: gamma, betta, alfa. Eng katta kirib 
borish xususiyatiga gamma-nurlar (ular havoda bir necha yuz metr ma- 
sofani egallaydi), kichik kirib borish xususiyatiga betta-zarrachalar (bir 
necha metr) va juda oz kirib borish xususiyatiga alfa-zarrachalar (bir 
necha santimetr) ni tashkil qiladi. Shuning uchun hududni radioaktiv 
zararlanishida inson uchun asosiy xavfni gamma va betta nurlar tashkil 
etadi. Gamma-nurlar sutka, hafta va ba‘zan oylar davomida ta‘sir etishi 
mumkin. Gamma nurlarni inson organizmiga ta‘siri organizm hujayra- 
larini ionizatsiya qilinishi va uning hayot faoliyatini buzilishiga bog‗liq. 
Alfa va betta nurlarni ionizatsiya qilish qobiliyati gamma nurlarni ioni- 
zatsiya qobiliyatiga nisbatan 100 marta kuchli. Ustki kiyim va shaxsiy 

---

67 
himoya vositalari betta nurlarni ancha pasaytirsa, alfa nurlarni esa 
butunlay tutib qoladi. Alfa nurlar yuqori ionizatsiya xususiyatiga ega 
bo‗lganligi sababli xavfli hisoblanadi. 
Radiatsion zararlanish qo‗yidagi xususiyatlarga ega: 
1) katta zararlanish maydoni (ming, o‗n ming km
2
); 
2) zararlanish ta‘sirini uzoq vaqt davomida saqlanishi (kunlar, haf- 
talar va ba‘zan oylar); 
3) rang, hid va boshqa tashqi belgilarga ega bo‗lmagan radioaktiv 
moddalarni aniqlash juda qiyin. 
Ionizatsiya qiluvchi nurlarni aniqlashda va o‗lchashda fotografiya, 
sintilyatsiya, ximik va ionizatsion uslublar qo‗llaniladi. 
Fotografiya metodi – ionizatsiya qiluvchi nurlarni fotoplyonkani 
sezgir qatlami ta‘siriga asoslangan. Bunda bromli kumush, ozod kumush 
atomlarini paydo qilib parchalanadi va kumushni o‗ta mayda kristallari 
proyavka qilingan plyonkani qorayishiga olib keladi. Fotoplyonkani 
qorayish zichligi nurlanish dozasiga proporsional. Bu prinsip asosida 
shaxsiy fotodozimetrlar ishlaydi. 
Ssintilyasion metod – ba‘zi moddalarni (ruh sulfati, yodli Na) ioni- 
zatsiya qiluvchi nurlar ta‘sirida nurlanishiga asoslangan.Vspishkalar 
soni ionizatsiya qiluvchi nurlar dozasiga proporsional. 
Kimyoviy metod – ionizatsiya qiluvchi nurlarni va ba‘zi moddalar- 
ni kimyoviy o‗zgartirishiga asoslangan. Bu esa ushbu moddalar eritma- 
larini indikator qo‗shilgan holda rang paydo qilishiga yoki rangini 
o‗zgarishiga olib keladi. Bu prinsipda ximik dozimetrlarni ishlashiga 
asoslangan. 
Ionizatsion metod ionizatsiya qiluvchi modda atomlarini ioni-
zatsiya qilinishiga, ya‘ni elektrik neytral atomlarni, molekulalarni par- 
chalab musbat va manfiy ionlar hosil qilinishiga asoslangan. Bu 
nurlanilayotgan modda hajmiga elektrod kiritilib, o‗zgarmas kuchlanish 
berilsa elektrodlar orasida elektr maydon hosil bo‗ladi. Ionizatsiya 
qilingan gazda elektr maydon bo‗lsa, zaryadlangan zarrachalarni 
yo‗nalgan harakati paydo bo‗ladi, shuningdek gaz orqali ionizatsiya deb 
nomlanadigan elektr tok o‗tadi. Ionizatsion tokni o‗lchay turib, nurlar 
intensivligi haqida ma‘lumot olish mumkin. Ionizatsiya metodi asosiy 
metod hisoblanib, deyarli barcha dozimetrik priborlarda ishlatiladi. 
Ionizatsiya qiluvchi nurlarni muhitga ta‘sirini baholashda ionizat- 
siya qiluvchi nurlarni ekspozitsion dozasi (nurlarni miqdoriy tavsiflash- 
da) va ekspozitsion doza quvvati (ma‘lum vaqtdagi ekspozitsion doza) 
fizik kattaliklaridan foydalaniladi. 

---

68 
Ekspozitsion doza - rentgen (r) da o‗lchanadi. Ekspozitsion doza 
quvvati - rentgen soatda (r/s) yoki millirentgen/soat (Mr/s) o‗lchanadi va 
radiatsiya darajasi deb ataladi. 
Deyarli barcha dozimetrik priborlar qo‗yidagilardan iborat (3.5-
rasm): 
1. 
Qabul qilish qurilmasi (nurlanish detektori).
2. 
Elektrik sxema – juda kichik va bevosita o‗lchash qiyin bo‗lgan 
ionizatsiya tokini kuchaytirish va o‗zgartirish uchun mo‗ljallangan.
3. 
O‗lchash pribori – mikroampermetr. 
4. 
Kuchlanish o‗zgartirgichi - detektor va elektrik sxemani yuqori 
kuchlanish bilan ta‘minlash uchun mo‗ljallangan. Bu batareya kuch- 
lanishini priborni normal ishlashi uchun kerakli qiymatlargacha oshiradi. 
Dozimetrik priborlarda detektor sifatida ionizatson kamera (rasm-
11.2) yoki gazorazryad schetchigi ishlatiladi. Ionizatsion kamera havo 
bilan to‗ldirilgan yopiq hajm bo‗lib, unda 2-ta elektrod joylashtirilgan va 
ularga o‗zgarmas tok manbaidan kuchlanish beriladi. Agar ionizatsiya 
qiluvchi nurlar bo‗lmasa, kamera zanjirida elektr tok ham bo‗lmaydi, 
chunki havo yaxshi izolyator hisoblanadi. Ionizatsion nurlar ta‘sirida 
havo molekulalari ionizatsiya qilinadi. Bunda musbat zarrachalar katod- 
ga (manfiy elektrodga), manfiy zarrachalar esa anodga (musbat elektrod- 
ga) intiladi. Kamera zanjirida ionizatsiya toki paydo bo‗ladi va u mikro- 
ampermetr bilan o‗lchanadi. Ionizatsiya tokini raqamli qiymati nurlanish 
quvvatiga proporsional.