O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

ки п
t
**
20
макс
С
, 
mg/m
3
LC
50
, 
mg/m
3
PDK, 
mg/m
3
KVIO Xavflilik 
sinfi 
Xlor
-34,0 
19640000 
360 
1,0 
54560 Favqulodda 
xavfli 
Ammiak
-33,0 
5800000 
4500 
20,0 
1290 
Favqulodda 
xavfli 
Oltingugurt 
angidrid 
-10,1 
8390000 
1580 
10,0 
5310 
Favqulodda 
xavfli 
Fosgen
8,2 
6400000 
100 
0,5 
64000 Favqulodda 
xavfli 
Etilen oksidi 10,7 
11985000 
1500 
1,0 
1320 
Favqulodda 
xavfli 
Ftorli 
vodorod 
19,9 
1875000 
400 
0,5 
400 
Favqulodda 
xavfli 
Oltingugurt 
uglerod 
46,0 
1255000 
30000 1,0 
72 
Favqulodda 
xavfli 
Sinil 
kislotasi 
26,0 
952000 
50 
0,3 
50 
Favqulodda 
xavfli 
*
0
ки п
t
- qaynash harorati; 

---

43 
**
20
макс
С
- gazning maksimal konsentratsiyasi. 
Bularga asosan o‗lat, xolera, sibir kuydirgisi, botulizm va boshqa- 
lar kiradi. 
O‗lat kasalida, odam juda ko‗p terlaydi, yo‗taladi, yuqori harorat 
beradi va ko‗krak qismlari og‗rib, umumiy kuchi va xayoli yo‗qoladi va 
tez kunda o‗limga olib boradi. 
Xolera-kasalligida, xolera vibrioni natijasida, ich ketishi, qayt 
qilishi va tomirlarning tortishi yuz beradi. Odam juda tez oriqlaydi, 
harorati 35,1 
0
S ga pasayadi va tez kunda o‗limga olib boradi. 
Sibir kuydirgisi – terida, nafas yo‗llarida va oshqozonda bo‗lib, un- 
da avvalo dog‗ paydo bo‗ladi, so‗ng pufakchaga aylanadi va uning ichi- 
da qonli suyuqlik yig‗ila boshlaydi. Tez orada pufakcha yorilib yara
bo‗ladi, yara qora bo‗lib atrofida qoramtir shishlar bo‗ladi. Bunda 
xarakterli tomon shundaki, odam hech qanday og‗riq sezmaydi. 
Botulizm – bu toksinlar bilan zaharlanganda paydo bo‗ladigan ka- 
sallik bo‗lib, ko‗p holda o‗limga olib boradi. 
Ko‗p holda yuqorida keltirilgan ommaviy qirg‗in qurollari 
kompleks ravishda qo‗llanilishi mumkin. 
Biologik, terroristik aktlarni sodir etilishi ehtimoli ham mavjud. 
Ular tomonidan ishlatiladigan biologik vositalar tavsifi 3.3 jadvalda kel- 
tirilgan. 
3.3- Jadval 
Bioterrorizmni ehtimolli biologik vositalari tavsifi 
Baholash 
mezonlari 
BV guruhi 
BV turlari 
Inkubatsiya 
davri 
Tez ta‘sir 
etuvchi 
Zaharli botulizm 
Sekin ta‘sir 
etuvchi 
O‗lat, sibir yarasi, tulyameriya, 
venesuella 
ensefalomisliti, 
sariq 
lixoradka, melioidoz 
Keyin ta‘sir 
etuvchi 
Brutsellez, tif, ospa, ku lixorodka 
Talofat og‗irligi 
Halok 
ettiruvchi ta‘sir 
O‗lat, sibir yarasi, sariq lixoradka, 
ospa, botulizm 
Faoliyatni 
vaqtinchalik 
to‗xtatadigan 
Venesuella 
ensefalomisliti, 
tulyaremiya, 
brutsellez, 
ku 
lixoradka, melioidoz 
Kontagioz
O‗lat, ospa

---

44 
Yuqumliligi
Nokontagioz
Sibir 
yarasi, 
tulyaremiya, 
ku 
lixoradka, 
brutsellez, 
botulizm, 
melioidoz 
Qo‗zg‗atuvchini 
tashqi muhitga 
chidamliligi 
Chidamsiz
O‗lat, venesuella ensefalomislit, 
sariq lixoradka, botulizm 
Nisbatan 
chidamli 
Melioidoz, brutsellez, tulyaremiya, 
tif, ospa 
Yuqori 
chidamli 
Sibir yarasi, ku lixoradka 
Agarda, urush bo‗lib, unda ommaviy qirg‗in qurollari qo‗llanilsa, 
bu urush ommaviy qirg‗in urush bo‗lib, juda kichik muddatda millionlab 
begunoh odamlar o‗lishi mumkin. Ayniqsa, bu urushda na front bo‗ladi, 
noaniq dushman joyi bo‗ladi, chunki yuqorida ko‗rsatilganidek urush 
qurollari havoda ham, suvda ham hattoki er ostida ham,yer shari va che- 
gara bilmas osmonning xohlagan erida bo‗lishi mumkin. Shuning uchun, 
bunday urushda nafaqat qurolli kuchlari, balki tinch aholi, ular yashab 
turgan hududlar butkul vayronaga aylanishi mumkin. 
Agarda bu urushda tezlik bilan fuqaro muhofazasi tashkil etilmasa, 
juda ko‗p aholi, ayniqsa aholi zich yashayotgan hududlarda juda ko‗p 
odamlar o‗lishi, talofat ko‗rishi mumkin. Xuddi shunday, katta talofat 
sanoatli shaharlarda, siyosiy-ma‘muriy va madaniy markazlarda bo‗lishi 
mumkin. 
Qishloq xo‗jalik rayonlarida radioaktiv qoldiqlar, zaharlovchi
moddalar va bakteriologik infeksiya tarqatuvchi turli mikroblar 
tarqalishi mumkin. 
Shuning uchun, bo‗lajak raketa-yadroviy, kimyoviy, bakteriologik 
urushida kamroq talofat ko‗rish maqsadida, hududimizning barcha 
yerlarida FM ni tashkillashtirish lozim bo‗ladi. Shulardan kelib chiqqan 
holda, fuqaro muhofazasi, bu umum davlat muhofaza ishlari bo‗lib, 
tinchlik paytida ham davlatimiz bunga katta e‘tibor berayapti. 
Bunda aholini ommaviy qirg‗in qurollaridan himoya qilishda, max- 
sus ishlar olib borilishi, maxsus qurilmalar qurilishi, xalq xo‗jaligi ob‘- 
yektlari ishini harbiy holat vaqtida mustahkam ishlashni ta‘minlash, turli 
muhandis-texnikaviy tashkiliy ishlarni bajarish kerak bo‗ladi. Chunki bu 
bilan ommaviy qirg‗in urush ta‘sirini maksimal darajada kamaytirish, 
dushmanning hujumidan kelib chiqqan oqibatlarni bartaraf etish sharo- 
itini yaratish lozim bo‗ladi. 

---

45 
Umumiy urush o‗chog‗ida va talofat zonalarida zudlik bilan qutqa- 
ruv, avariya-tiklash ishlarini olib borish, fuqaro muhofazasi ishlarining 
asosiylaridan hisoblanadi. 
Fuqaro muhofazasi ishlab chiqarish hududlari prinsipi bo‗yicha 
tuziladi, bunda xalq xo‗jaligining har bir ob‘yekti bo‗yicha ham, alohida 
tashkil etilsa maqsadga muvofiq bo‗ladi. 
Xalq xo‗jaligi ob‘yektlarining turlariga, xarakteriga qarab muho- 
faza: aloqa va axborotlash, tibbiy radiatsiyaga qarshi va kimyoviy hi- 
moya, jamoa tartibini saqlash, yong‗inga qarshi, energiya ta‘minoti va 
svetomoskirovka, avariya-texnikaviy, yashirinish joylari, transport va 
moddiy-texnikaviy ta‘minot va boshqalarni bajaradi. 
Xabar berish va aloqa xizmatlari mavjudki, ular aloqa tashkilotlari 
qoshida tashkil etiladi, unga zamonaviy xabar berish vositalari qo‗llash 
yo‗li bilan doimiy tayyorgarlikda turish zimmasi yuklatiladi. 
Tibbiyot xizmati sog‗liqni saqlash punktlari, poliklinikalari qoshi- 
da tashkil etilib uning boshlig‗i etib bosh vrachlar tayinlanadi. 
Radiatsiyaga va kimyoviy hujumiga qarshi xizmatda, asosan inson,
ovqatlanish bloklarini, omborxonalarini va h.k. radiatsiyaning va 
kimyoviy zaharlardan saqlanish ishlarini olib borishda xalq posbonlari 
va turli jamoa tatibini saqlash xodimlari yordamida, ob‘yektlarni qo‗riq- 
lash, jamoat tartibini saqlash ishlarini bajarsada yong‗inga qarshi xizmat,
shu tizim xodimlari doimo yong‗inni bartaraf etish uchun tayyor 
bo‗lishlari talab etiladi. Xuddi shuningdek, barcha boshqa xizmatlar ham 
fuqarolarni muhofazasi ishlarida tayyor bo‗lishlari kerak. 
Buning uchun maxsus favqulodda vaziyatda fuqaro muhofazasi 
kuchlari tashkil etiladi. 
Bu kuchlar, umumiy va fuqaro muhofazasi xizmatiga bo‗linadi. 
Umumiy xizmat qutqaruv va avariya tiklash ishlarini bajarsa, 
fuqaro muhofazasi kuchlari esa maxsus belgilangan ishlarni bajaradi. 
Terrorizm muammosi bilan to‗qnash kelgan xalqlar, xususan 
inglizlar shunday deyishadi: «Biz ushbu hol yuz berishi mumkinligini 
bilamiz, bunga har daqiqada tayyormiz. Shunchalik tayyormizki, bu 
xaqda o‗ylamay ham qo‗ydik. Bunday hol istalgan daqiqada yuz berishi 
mumkinligi to‗g‗risidagi bilimlar hayot kechirishimizga xalaqit 
bermasligi 
lozim. 
Aksincha, 
sarosimaga 
tushishimizga 
yo‗l 
qo‗yilmasligi zarur». 
Agar bundan bir necha yillar oldin terrorchilar tomonidan portlatil- 
gan uy-joy binolari, metroda ular tomonidan qo‗llanilgan zaharlovchi 
moddalar, garovga olin ganlar va h.k. to‗g‗risida faqat kinolarda ko‗rgan 

---

46 
yoki ommaviy axborot vositalarida o‗qigan bo‗lsak, endilikda bunday 
hodisalar bilan O‗zbekistonda ham to‗qnash kela boshladik. Afsuski, 
shunday vaziyatlar yuzaga kelmoqdaki, terrorchilik harakatlari sodir 
etilgan zonada qolmasligimizga kafolat yo‗q. Shu sababli bu kabi favqu- 
lodda vaziyatlarda o‗zini tutish qoidalarini bilib qo‗ysak zarar qilmaydi. 
Hayotimizda uchrashi mumkin bo‗lgan barcha holatlarga tavsiya berish- 
ning iloji yo‗q, albatta. Ammo, ayrim maslahatlarimiz asqotib qolishi 
mumkin. 
Biz XXI asr ekstremistlarining har bir chiqishiga tayyor turmog‗i- 
miz zarur. Bu bizning kelajak avlodlar hayoti haqqi-hurmati tiriklar va 
qurbon bo‗lganlar oldidagi burchimizdir.