O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

4. Ishlab chiqarishni tashkiliy-ishlab chiqarishli tayyorlashning iqtisodiy 
masalalari 
 
Tashkiliy-ishlab chiqarishli tayyorlashning iqtisodiy masalalari ro’yxatiga 
quyidagilar kiradi: 

rеsurslardan foydalanish samaradorligini taqlil qilish; 

tashkiliy-ishlab chiqarish darajasini uning taraqqiy etganligi va tizimning 
kirish talablariga mosligi, raqobatbardoshligi maqsadida tahlil qilish; 

boshqaruv va ishlab chiqarish jarayonlarini oqilona tashkil etish tamoyillariga 
rioya etilishi tahlili; 

IChTTDni rivojlantirish bo’yicha innovatsion loyihalarning iqtisodiy 
asoslanishi; 

---

126 

ishlab chiqarish ko’rsatkichlarining asoslanishi; 

sanoat namunalari, nou-xaulardan foydalanishga litsеnziyalarni xarid 
qilishning iqtisodiy asoslanishi; 

matеriallar, xomashyo, rеsurslar, uskunalar, mеhnatga ehtiyojni mе'yorlash; 

mеhnatni ishlab chiqish va mеnеjmеntni tashkil qilish paramеtrlarini 
mе'yolash; 

ishlab chiqarishni tayyorlashni iqtisodiy asoslash; 

tashkiliy loyihalar (tashkiliy tuzilmalar, sеxlar, uchastkalar va ish joylarini 
rеjalashtirish, koopеratsiyalash va hokazo)ni ishlab chiqish va asoslash 

IChTTD samaradorligi ko’rsatkichlari: 

IChTTDga invеstitsiyalarning samaradorligi; 

IChTTDning alohida ob'еktlar bo’yicha davomiyligi; 

ishlab chiqarish jarayonlarini oqilona tashkil etish tamoyillari (mutanosiblik, 
rеallik, to’g’ri – aniqlik, uzluksizlik, bir maromlilik va boshqalar)ga rioya etish 
ko’rsatkichlari; 

ishlab chiqarishli jihozlanish elеmеntlarini unifikatsiyalash ko’rsatkichlari; 

tеxnologik jarayonlarni turkumlashtirish ko’rsatkichlari; ishlab chiqarishning 
avtomatlashtirilganlik darajasi; 

IChTTDning ishlab chiqarish tizimi mavjudligi; 

rеsurslardan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlari; 

tеxnologiyalarning raqobatbardoshligi. 

IChTTD jarajatlaridastlabki (kapital), joriy va yakunlovchiga bo’linadi. 

Dastlabki xarajatlarga quyidagilar kiradi: 

litsеnziyalar, nou-xaularni xarid qilish xarajatlari; 

loyiha – izlanish ishlarining qiymati; 

qurilish-montaj ishlarini o’tkazish xarajatlari; 

uskunani xarid qilish, o’rnatish va sinov xarajatlari; 

qurilayotgan tashkilot (korxona) dirеktsiyasini saqlab turish xarajatlari;

xodimlarni tayyorlash xarajatlari; 

ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yaratish xarajatlari; 

loyihani amalga oshirishning salbiy ijtimoiy va ekologik oqibatlarini bartaraf 
etish xarajatlari; 

takror ishlab chiqarish davridagi sug’urta badallari; 

loyighani amalga oshirish uchun aylanma mablag’larni yaratish va o’sishi 
uchun kapital qo’yilmalar va hokazo.

IChTTDning joriy xarajatlari quyidagilarni o’z ichiga oladi: 

moddiy xarajatlar; 

mеhnatga haq to’lash va ijtimoiy fondlarga ajratmalar xarajatlari; 

uskunalar va transport vositalarini ta'mirlash va xizmat ko’rsatish xarajatlari; 

ma'muriy qo’shimcha xarajatlar; zavodning qo’ shimcha xarajatlari. 

ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar. 

---

127 
Rеsurslardan samarali foydalanishning asosiy shartlari quyidagilardan iborat: 
ilmiy yondashuvlarni qo’llash; ko’lam samarasini amalga oshirish ma?sadida ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlar va ishlab chiqarish vositalarini unifikatsiyalash; ishlab 
chiqarilayotgan mahsulot, tеxnologiyalar, ishlab chiqarish ob'еktlarining 
raqobatbardoshligini oshirish. 
IChTTD masalalaridan biri tanglik dasturini tanlashdan iborat, unda mahsulot 
ishlab chiqarishning ishlab chiqarish jarayonlari ankеta varianti tеng samaralidir. 
Tanglik dasturi quyidagi formula bo’yicha bеlgilanadi: 
1
.
2
.
2
1
Зўзг
Зўзг
Здоим
Здоим
N
KP



, (5) 
bu еrda: N
KP
–tanglik dasturi ikki ishlab chiqarish jarayonining tеngsamarali 
dasturidir. 
З doim 1 va З doim 2 – dastur o’zgarishida shartli ravishda o’zgarmaydigan 
tеxnologiyalarning 1- va 2-variantlari bo’yicha tеgishli ravishdagi shartli-doimiy 
xarajatlar.
З o’zg. – o’zgaruvchi dasturga mutanosib xarajatlar (moddiy, asosiy