Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta-maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti ximmatov ibodilla, abduraxmanov muxtor

kriptologiya
deb aytiladi. Ushbu soʻz yunoncha 
«
kripto
» — sirli va 
«
logus
»
— xabar ma‘nosini bildiruvchi soʻzlardan iborat. 
Kriptologiya ikki yoʻnalish, ya‘ni
kriptografiya
va 
kriptotahlil
dan iborat.
Kriptografiyaning 
vazifasi 
xabarlarning 
maxfiyligini 
va 
haqiqiyligini
 
ta‘minlashdan iborat. 
Kriptotahlilning 
vazifasi esa kriptograflar tomonidan 
ishlab chiqilgan himoya
 
tizimini ochishdan iborat. 
Simmetriyali kriptotizim asoslari 
Hozirgi kunda 
kriptotizim
ni ikki sinfga ajratish mumkin:
-
simmetriyali bir kalitlilik (maxfiy kalitli);
-
asimmetriyali ikki kalitlilik (ochiq kalitli).
Simmetriyali tizimlarda quyidagi ikkita muammo mavjud:
1) Axborot almashuvida ishtirok etuvchilar qanday yoʻl bilan maxfiy 
kalitni bir-birlariga uzatishlari mumkin?
2) Joʻnatilgan xabarning haqiqiyligini qanday aniqlasa boʻladi?
Ushbu muammolarning yechimi ochiq kalitli tizimlarda oʻz aksini topdi.
Ochiq kalitli asimmetriyali tizimda ikkita kalit qoʻllaniladi. Biridan 
ikkinchisini hisoblash usullari bilan aniqlab boʻlmaydi.
Birinchi kalit axborot joʻnatuvchi tomonidan shifrlashda ishlatilsa, ikkinchisi 
axborotni qabul qiluvchi tomonidan axborotni tiklashda qoʻllaniladi va u sir 
saqlanishi lozim. 
2.3.1-rasm. Matnni shifrlashda maxfiylikni ta‟minlash 
Ushbu usul bilan axborotning maxfiyligini 2.3.1-rasmdagi sxema asosida 
ta‘minlash mumkin. Agar birinchi kalit sirli boʻlsa, u holda uni elektron imzo 
sifatida qoʻllash mumkin va bu usul bilan axborotni autentifikatsiyalash, ya‘ni 
axborotning yaxlitligini ta‘minlash imkoni paydo boʻladi.

---

56 
2.3.2-rasm. Matnni bir kalitli shifrlash sxemasi 
Axborotni autentifikatsiyalashdan tashqari quyidagi masalalarni yechish 
mumkin:
-
foydalanuvchini autentifikatsiyalash, ya‘ni kompyuter tizimi zaxiralariga 
kirmoqchi boʻlgan foydalanuvchini aniqlash:
-
tarmoq 
abonentlari 
aloqasini 
oʻrnatish jarayonida ularni oʻzaro 
autentfikatsiyalash. Hozirgi kunda himoyalanishi zarur boʻlgan yoʻnalishlardan 
biri bu elektron toʻlov tizimlari va internet yordamida amalga oshiriladigan 
elektron savdolardir.
Kriptografiya
— ma‘lumotlarni oʻzgartirish usullarining tuplami boʻlib, 
ma‘lumotlarni himoyalash boʻyicha quyidagi ikkita asosiy muammolarni hal 
qilishga yoʻnaltirilgan: