O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti

Oila fojialari, jumladan OIV/OITS: Qurolli nizolar, keng miqyosli tabiiy ofatlar, OIV/OITS vabosi yoki boshka kasalliklarning tarqalishi gumanitar yo’nalishdagi ba’zi tashkilotlarni tabiiy ravishda, parvarishga muhtoj bo’lgan ko’p sonli bolalar uchun mos chora sifatida parvarish muassasalari va bolalar uylarini tashkil etishni tavsiya etadi.
Muqobil imkoniyatlarning yo’qligi: Ko’p joylarda institusiolizasiyaning o’rnini bosishi mumkin bo’lgan, zaif oilalarga ko’mak, oila asosidagi parvarishlash kabi imkoniyatlar mavjud bo’lmaydi. Bu esa boshpanali parvarish muassasalarida kerak bo’lganidan ham ortiq foydalanishga olib kelishi mumkin. (*PauloSerxioPineyro. Bolalarganisbatanzo’ravonlikbo’yichabutunjahonhisoboti)
Parvarishmuassasalaridagibolalarningzo’ravonlikkauchrashxatariyuqoriroq.Bundaymuassasalardagizo’ravonlikxolatlariningaksariyatixodimlartomonidanamalgaoshiriluvchizo’ravonlik, jumladane’tiborsizlik, shuningdek, bolalarningboshqabolalargazo’ravonlikqo’llashikabilardaniborat. Buningustiga, ko’plabmuassasalardamavjudbo’lganmunosabatlarningo’zidaxamzo’ravonlikalomatlarimavjud.
Boshpanaliparvarishmuassasalaridagibolalarmazkurmuassasalarxodimlaritomonidanamalgaoshiriladiganjismoniy, jinsiyvaruxiyzo’ravonlikkauchrashlarimumkin. Bundayzo’ravonlikog’zakihakorat, kaltaklash, xaddanziyodyokiuzoqmuddatgatutqindaushlabturish, jinsiyzo’rlash, shahvoniyhujumyokitegajoklikkabilardaniboratbo’ladi.
Bolalarnikimparvarishqilishidanqat’iynazar, davlatularningxavfsizliginita’minlashgamas’ulbo’lsada, butundunyobo’ylabbolalarni parvarishlovchimuassasalardaularningxodimlaritomonidanzo’ravonlikamalgaoshirilayotganima’lumbo’lgan. Jismoniyimkoniyatlaricheklangan (jumladan, miyafaoliyatibuzilgan, rivojlanishdaginuqsonlargavamruhiykamchiliklargaegabo’lgan) bolalaruchunmaxsus, boshpanalimuassasalardabundaybolalargako’rsatilishikerakbo’lgan “muolaja” niqobiostidaularganisbatanzo’ravonlikqo’llanilishimumkin. Ba’zimuassasalardaelektroshokbolalarningxulq-atvorinitizgingasolishuchun “qo’rqitishmuolajasi” sifatidahamqo’llaniladi. Bundantashqariba’zidori-darmonlarhamishlatilishimumkinbo’lib,ularningqo’llanishigasababtibbiymuolajaemas, bolalarningfe’l-atvorlariniyanada “royish”roqqilishdaniborat. Aynipaytdaularningqo’llanilishidanboshqamaqsadlarko’zlanganbo’lishihammumkin. Masalan, jismoniyimkoniyatlaricheklanganbolalargamaxsusmuassasalaryokishifoxonalarxodimlaritomonidanhaddanziyodko’pdori-darmonlarberilishiorqaliulro’zlarinijismoniyzo’ravonlikyokishahvoniyhujumdanhimoyaqilaolmaslikkaerishiladi.
Bolalarqayerdabo’lishlaridanqat’iynazar,jumladan, davlatqaramog’idabo’lganvaqtlaridahamhukumatularningasosiyehtiyojlariniqondirilishinita’minlashizarur. Ammoko’plabboshpanaliparvarishmuassasalaridagiahvolshuqadaryomonki, ularbolalarningsalomatligivahayotinixavf-xatarostigaqo’yadi. Aksariyathollardabundaymuasasalardakeragidanortiqchabolajoylashtirilgan,sanitariyatalablarigarioyaqilinmaydiganbo’lib, shubilanbirgaulardanayetarlichaxodimlarnayetarlichamablag’mavjud, buesao’znavbatidauyerdagibolalarorasidagio’limko’rsatkichlariningoilasharoitidagibolalarnikiganisbatanyuqoribo’lishigaolibkeladi. Jismoniyimkoniyatlaricheklanganbolalargamoslashtirilganbirqatormuasasalardabolalarta’limolish, hordiqchiqarish, reabilitasiyayokiboshqadasturlardanfoydalanishimkoniyatlaridanmahrumdirlar. Aksariyathollardaularo’zkrovatlariyokibeshiklarigabog’labqo’yilganholatdauzoqvaqtdavomidahyechqandayinsoniymuloqotyokirag’batsiztashlabqo’yiladilar. Shutariqaozodlikdanmahrumqilishko’phollardakeskinsalbiyjismoniy, aqliyyokiruhiyzararlarga, aksariyathollardaesa, o’limgaolibkeladi.
Boshpanaliparvarishmuassasalaridagibolalarningo’ztengqurlaritomonidanamalgaoshiriladiganzo’ravonlikkauchrashxatariyuqoriroq, ayniqsa,sharoitlarvaxodimlarningnazoratiyaxshiyo’lgaqo’yilmaganvaziyatda. Shaxsiydaxlsizlikningyo’qligi, miliyo’zaklargahurmatko’rsatmaslik, asabiylashish, haddanziyodtubanlikhamda, ayniqsa,zaifbo’lganbolalarninisbatanyoshikattabo’lgan, tajovuzkorbolalardanajratilganholdajoylashtirmasliksabablariko’phollardatengqurlaro’rtasidagizo’ravonlikkasababbo’ladi. Mazkurmuassasalarxodimlaribolalaro’rtasidagizo’ravonlikniqo’llab – quvvatlashihammumkin. Buningsababiniularniboshqarishniyengillashtirishva\yokioddiyginatomoshaqilishgaurinishbilanizoxlashmumkin.“Yuqorita’sirli” jismoniyzo’ravonlikhamkengtarqalganligihisobotlardako’rsatilganbo’lib, bundayzo’ravonliklarpichoqbilanqurollihujumqilishdantortib, totepishvado’pposlashkabilarkiradivabundayzo’ravonliklarasosanbolalarningo’zlaritomonidanamalgaoshiriladi. Ba’zihollarda, bolalarma’lumqilishicha, bolalaruylariningxodimlartomoshaqilishishtiyoqidaularnibir – birigaqarshigij – gijlarekanlar.
Bolalarganisbataninstitusionalizasiyaninghaddanziyodqo’llanishibolalar,ularningoilalarivajamiyatgakattaziyonyetkazmoqda. Bolarivojlanishibo’yichaolibborilganchuqurizlanishlardaaniqlanshicha, institusionalizasiyaningsalbiyta’sirlarizaifjismoniysog’liq, rivojlanishdagijiddiyortdaqolishlar, nogironlikvapotensialravishdatiklashningilojibo’lmaydiganruhiyziyon – zaxmatkabilardaniboratbo’lishimumkinekan. Salbiyta’sirlarbolaningbo’ndaymuassasalardaqanchalikuzoqyashashibilanbog’liqtarzdavamazkurmuassasalardagisharoitlarningnaqadarnochorligibilanbog’liqravishdaortibborarekan.
Rivojlanishvaruhiysalomatlikkazararlar, ayniqsato’rtyoshgachabo’lganbolalardaseziladi, chunkiaynanushbuyoshchegarasibolalarningo’zota – onasiyokiparvarishlaribilanbog’liqlikyaratishuchunmuhimdavrhisoblanadi. Xodimlarbilanyaxshita’minlanganmuassasadahambolalarmazkurxodimlardanoladigane’tiborularo’zota – onalaridanoladigane’tiborningo’rninibosaolmaydi. Yevropadagibolalarmuassasalaribo’yichao’tkazilganbirtadqiqotningnatijalarigako’ra, kichikyoshda (0 – 3 yoshgacha) bo’lgan, ota – onasizqolganbolalaruchunmaxsusboshpanaliparvarishmuassasalaridajoylashtirilganbolalardao’zyaqinlaribilanbog’liqlikyetishmasligitufayliko’riladiganzarardanzaxmatchekish, rivojlanishdaoortdaqolishvarivojlanibborayotganmiyaningneytralatrofiyasidanzararko’rishxatariyuqoribo’larekan. Mazkurtadqiqotningxulosasigako’ra, “Ota – onamehridanertamahrumqilishtufaylie’tiborsizlikvazararyoshbolalargazo’ravonlikyetkazishbilanteng” deyiladi.
Muassasalardayashashningfaoliyatsizlik, ijtimoiyyakkalatish, taxqirlovchisharoitlarbolaningijtimoiyvaruhiyfaoliyatiningsustlashishigaolibkelishimumkin. Bundaymuassasalardama’lumvaqtyashagandankeyinbolalarbundaymaskanlargakelishdanoldino’zlarigaqarashvabir – biriganisbatanmehr – muruvvatbilanko’nikmalariniyo’qotishlarimumkin.
Mazkurmuassasalardayashovchibolalarningjismoniyholatlarihamyomonlashishimumkin. Reabilitasiya, jismoniyterapiyayokiboshqadasturlarningyo’qligitufaylibolalaraksariyathollardabutunlayfaoliyatsizlikholatidabirnechayillardatashlabqo’yiladilar. Harakatgabo’lganrag’batvaimkoniyatlarsizbolalarningqo’llari, oyoqlarivaumurtqalariishlatilmaslikoqibatidaqiyshayib, atrofiyaholatigakelishimumkin. Insonlarbilanjoizmuloqotningyo’qligioqibatidaba’zibolalaro’zlarigazararyetkazaboshlaydilar. Muassasaxodimlaribungajismoniycheklovlarqo’llashbilanjavobberganlarida, bolalarningahvoliyanadayomonlashadi.
Institusializasiya, shuningdek, davriy zo’ranvonlikka turtki bo’lib xizmat qiladi. Ya’ni, institsializasiyaga uchragan bolalarning o’z – o’zlariga jaroxat yetkazishlari, boshqalarga tajovuzkorona munosabatda bo’lish yoki biron jinoyatga, foxishabozlik yoki giyoxvandlikka aralashishlari mumkin. Boshpanali parvarish muassasasidan ketgan yoshlarning uchdan biri uysiz qoladi, beshdan biri jinoyatga qo’l uradi, o’ndan biri yesa o’z jonlariga qasd qiladi ekanlar. Ba’zi tadqiqotlarda ta’kidlashicha, institusializasiyaga uchragan bolalarning ko’pchiligi ruxiy jixatdan ta’sirga berilubchan va kattalar e’tiboriga tashna bo’lib, bu yesa o’z navbatida ularni inson savdosi bilan shug’illanuvchilar uchun oson nishonga aylantiradi.