|
Tiling bekta tutg’il, tishing sinmasun, G’oli chiqsa bekta tishing siyur.
Ya'ni, tilingni tiy, tishing sinmasin, agar (so’zlab yuborsang) tishing chiqib qolsa, tishingni sindiradi, deya behuda so’zlashning yomon oqibatlari xususida o’z qarashlarini ilgari suradi.
Asarning to’rtinchi bo’limida saxovat va baxillik kabi sifatlarning mohiyati hamda ularning oqibatlari yoritib berilgan. Ahmad Yugnakiy saxovatni eng ezgu insoniy xislatlardan biri deb biladi. Saxiylar hamma tomondan ulug’lanishi, faqat yaxshi va nuqsonsiz nom qoldirishi mumkinligini ta'kidlar ekan, qollar ichida in'om beruvchisi baxtli (qo’l)dir, o’zi olib, boshqalarga bermagan (qo'1) qo’llarning qutsizidir, deydi. Baxillik xislatini esa alloma davolab bo’lmaydigan kasallikka qiyoslaydi.
Ahmad Yugnakiy saxiylikni kamolot belgisi deb tushunadi. Saxiylik xislatiga nisbatan baxillik va ochko’zlik kabi illatlar qarama-qarshi qo’yiladi, boylik to’plab, emay-ichmay, boshqalarga bermay yashagan ki-shining mol-dunyosi oxiri do’stga emas, dushmanga buyurishi xususidagi fikrlarni quyidagicha yoritadi:
Taturmas oshinda tuz do’stina, Oiur qolur axir eyur dushmani.
Ahmad Yugnakiy kamtarlik ham insonning etuklik darajasini ko’rsatuvchi belgilardan biri bo’lib, kibrli va xasis bo’lish insonni ruhan tubanlashtiradi, degan fikrni ilgari suradi.
Kimki kibru havoga berilib, boshqalardan o’zini baland tutsa, uni hech kim hurmat qilmaydi, aksincha, tavoze'li, kamtar va muloyimlik sifatlariga ega bo’lishni esa insonning husni deb hisoblaydi.
U yaxshi xulq-odobni shakllantirish va yomon illatlardan soqit bo'lish yo’llarini ham tavsiya etadi. Masalan, boylik to’plashga mukkasidan ketgan kiishlarga mo’tadil hayot kechirishni maslahat beradi:
Agar yig’ding ersa umurluq tavor, Burun boshqa bo’rkni kiyar bosh kerak.
Harislik ma erga yovuz xislat bul, Harislik so’ngig’am o’kunch hasrat ul.
Alloma sabr-toqat, qanoat insonga sharaf va xotirjamlik olib kelishiga ishonadi, shu bois u kishilarni sabr-toqatli hamda qanoatli bo’lishga undaydi. Ularni tinchlik va totuvlikda hayot kechirishga chaqiradi:
Balo kelsa sabr et, farrahqa kutib, Kutib turfarahqa balo-ranj yutup.
Hchar mehnat o’ti, kechar navbati, G’olur sabr idish savobin tutub.
Ahmad Yugnakiy kishi gunoh qilsa kechirish, g’azab o’tini iloji boricha o’chirish zarur, deydi.
Shoir boshliqlar bilan ehtiyot bo’lib muomalada bo’lish, foydasiz tortishuvlar ulug’larning g’azabini keltirsa, kichiklarning xulqini buzadi, deydi. Xususan:
G’udazgil, ayo do’st, ulug’lar aqin, Osiqsizjadal ham mizojtin soqin.
Ulug’larni bushrub senga bu mijoz, Kichiklarni gustoh qilur bilyaqin.
U kishilarni, ayniqsa, martabaga erishgach, kamtar, samimiy bo’lishga chaqiradi, mavqeini suiste'mol qilmaslikni maslahat beradi:
Ulug’liqqa tegsang engilma o 'zing, G’oli keysang atlas unutma bo’zing.
Ya'ni, ulug’likka etsang yanglishma, agar atlas kiysang, bo’z kiyganingni unutma.
Ulug’ bo’ldug’ungcha tuzunrak bo’lub, Ulug’qa, kichikka siliq tut so’zung.
Insonlarga boshchilik qilayotgan amaldor, mansabdor kishilarning o’z mavqelariga yarasha ish tutishlari, kattaga ham, kchikka ham birdek muruvvat ko’rsatishlari, so’zlarini muloyim qilishlari maqsadga muvo-fiq ekanligiga alohida ta'kidlaydi:
Ya'ni, ulug’liginga yarasha yaxshiroq bo’lib, kattaga, kichikka so’zin-gni silliq, muloyim qil.
Adib do’st hamda dushmanning farqiga borish, yaxshi kishilarni do’st tutish, badxulq kishilardan uzoqroq yurish, do’st tanlashda xato qilmaslik kerakligini ta'kidlaydi.
Ayo edgu umgon esizlik qilip, Tikan eylagan er uzum bichmas ul.
Ya'ni: Ey, yomonlik qilib yaxshilikdan umidvor bo’luvchi, tikan izgan (qidirgan) kishi hech vaqt uzum uzmaydi.
Ayrim tadqiqotchilar Ahmad Yugnakiy asarlarida zamondan norozi-lik kayfiyatlari mavjudligini aytadilar. Lekin adibning asarlaridagi quyidagi misralar mazmuni uning zamondan emas, ba'zi kishilardan, ularning xatti-harakati va xulqidan norozi ekanligini ko’rsatadi. Chunonchi:
Yirarsan zamonangni xalqin qo’dib, Zamonangni yirma, kishisin yir.
Ya'ni: Xalqingni qo’yib zamonangni ayblama, zamonangni emas, bal-ki kishilarni aybla.
Shuning uchun ham alloma kishilarga yaramas ishlar qilmaslik, tinch va farog’atda yashash, halol bolish, ochko’z - suq bo’lmaslik, haromdan saqlanish kabi hayotiy pand-nasihatlar beradi.
Ahmad Yugnakiy ham o’zining insonni kamolga etkazish borasidagi qarashlari bilan pedagogik fikr taraqqiyotida o’z o’rniga ega. U «Hibat ul-haqoyiq» asarida komil insonni shakllantirishning o’ziga xos sistemasini yaratdi.
Ahmad Yugnakiy tomonidan asoslangan barkamol insonni shakllantirish sistemasi o’zida quyidagilarni aks ettiradi: yuksak darajada nazariy va amaliy bilimlarni egallash, til va so’z odobiga rioya etish, o’zida halollik, rostgo’ylik, kamtarlik, qanoatlilik, samimiylik kabi xislatlarni namoyon eta olish, vafodor do’st bo’lish. Allomaning nuqtai nazariga ko’ra, o’zgalar sirini saqlay olish, kamgaplik har bir so’zni o’z o’rnida va lozim topilgandagina so’zlash, yuqori mansab yoki mavqega ega bo’lganda kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko’rsata olish kishining obro’siga obro' qo’shuvchi sifatlar bo’libgina qolmay, ayni vaqtda, ijtimoiy munosabatlarni tashkil etish jarayonida yuzaga kelish ehtimoli bo’lgan salbiy holatlarning oldini oladi. Insonda baxillik, ochko’zlik, yolg’onchilik, ikkiyuzlamachilik, takabburlik, zolimlik, jaholat, tanballik, shoshqaloq-lik, bilimsizlik, sabrsizlik, ko’p gapirish va hokazo xislatlarning mayjud-ligi esa kishilar o’rtasida adovat, o’zaro urush-janjallarning kelib chiqishida asosiy omil bo’lib xizmat qilishini Ahmad Yugnakiy alohida qayd etadi.
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
