O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samdu oʻzbekiston-finlandiya pedagogika instituti

ABU RAYHON BERUNIY
Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Beruniy 973-yili Xorazmning Kat shahrida tug‘ilgan. Ayrim manbalarda Beruniyni Kat shahrining tashqarisida tug‘ilgan, shu sababli uni “Beruniy”, ya’ni “tashqarilik” degan taxallus bilan atashgan deyishadi. Beruniy yashagan davr Xorazm va butun O‘rta Osiyoning arablar hukmronligidan ozod bo‘1gan paytiga to‘g‘ri keladi. U dastlabki chuqur va keng qamrovli ma’lumotni Xorazmning yirik madaniyat hamda savdo markazi Urganch shahrida oladi. Beruniy arab, sug‘diy, fors va qadimgi yahudiy tillarini yaxshi bilgan. U buxorolik buyuk olim Abu Ali ibn Sino bilan yaqin do‘st bo‘lib, ilmiy aloqada bo‘lgan. Beruniy 18 yoshidan boshlab Xorazm rasadxonasida ilmiy kuzatishlar olib borgan. 19 yoshida esa “Ajdodlarimiz xotirasi” nomli birinchi asarini yozgan. Shohlarning o‘zaro urushlari iste’dodli olimning bir joyda yashab, ilmiy ishlar bilan shug‘ullanishiga to‘sqinlik qilgan. U o‘z yurtidan uzoqlarda - Bag‘dodda, Hindiston va boshqa mamlakatlarda yashab, dunyo ilm ahlini hayratda qoldirgan ilmiy asarlarini yaratgan.
Beruniy barcha ko‘rgan narsalari va kuzatgan hodisalari, olib borgan ilmiy ishlari asosida 150 dan ortiq asarlar yozib qoldirgan. Ularda matematika, astronomiya, fizika, geografiya, kartografiya, umumiy geologiya, mineralogiya, botanika, farmakologiya, tibbiyot, iqlimshunoslik, etnografiya, tarix, falsafa, filologiya kabi ko‘plab fanlarga oid qimmatli ilmiy xulosalar yoritilgan. Beruniy birinchi bo‘lib Yerning Quyosh atrofida aylanishini aytgan. Yer aylanasining uzunligini aniqlab bergan. Uning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” nomli asarida ko‘pgina xalqlarning islom dinigacha bo‘lgan tarixi, madaniyati, kalendarlari haqida ajoyib ma’lumotlar berilgan. Ayniqsa, uning “Hindiston” asari Hindistonning ilk o‘rta asrlar tarixiga doir muhim manba hisoblanadi.
Abu Rayhon Beruniy 1048-yili 75 yoshda vafot etdi. Beruniy o‘zining o‘lmas asarlari bilan jahonning eng buyuk olimlari safidan o‘rin oldi. U sharqda birinchi bo‘lib Yerning yumaloq shaklida ekanligini aniqladi, eni 5 metr keladigan globus yasadi, dunyo xaritasini chizdi. Oy va Quyoshning tutulishi sabablarini izohladi, dunyoning qayerida qanday boyliklar borligini aytib berdi. Uning asarlari dunyoning ko‘pgina tillariga tarjima qilingan hamda ko‘plab nusxalarda nashr etilgan. Buyuk olimning tug‘ilganiga ming yil to‘lishi butun jahon fani va madaniyati tarixidagi katta voqea sifatida keng nishonlandi. Bobokalonimizning nomi abadiylashtirilgan. Respublikamizdagi bir qator o‘quv yurtlari, maydonlar, xiyobonlar, ko‘chalar uning nomi bilan atalgan. (“Ўзбекистон - буюк алломалар юрти”. Биринчи китоб. Тошкент, “Маънавият”, “Мовароуннаҳр”, 2010. 127-б.)