O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samdu oʻzbekiston-finlandiya pedagogika instituti

Matnda tinish belgilarining ishlatilishi
Tinish belgilari - muayyan tilda yozma nutqni to‘g‘ri, ifodali, mantiqli bayon qilishda, uni ixchamlashda, yozma nutq qismlarining o‘zaro mantiqiy grammatik munosabatlarini ko‘rsatish uchun xizmat qiladigan muhim grafik vositalar. Tinish belgilari markaziy, asosiy belgilar tizimiga (harflar va tinish belgilari) mansub bo‘lib, u qo‘shimcha, yordamchi belgilar tizimidan (raqamlar, turli fanlarga oid ilmiy belgilar, bosmaxona belgilari) ma’lum jihatlari bilan farq qiladi.
Tinish belgilarning yozuvda qo‘llanishi o‘ziga xos tizimga ega. Bu tizim — tinish belgilar miqdori, qo‘yilish tartibi va qo‘llanish prinsiplari yigiindisi — punktuatsiyani vujudga keltiradi. Bular yozuvning boshqa vositalari (harflar, raqamlar, diakritik belgilar) hamda til birliklari (so‘zlar, morfemalar) bilan ko‘rsatish mumkin bo‘lmagan turlicha fikriy munosabatlar va psixologik holatlarni ifodalashda ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, yozma nutqning tushunilishini osonlashtiradi. Tinish belgilarining asosiy vazifasi nutqning mazmuniy bo‘linishini ko‘rsatish, shuningdek, uning sintaktik tuzilishi va intonatsion jihatini aniqlashga yordam berishdir.
Hozirgi o‘zbek yozuvida tinish belgilari soni 10 ta: nuqta, so‘roq belgisi, undov belgisi, vergul, qavs, tire, ko‘p nuqta, nuqtali vergul, qavs, qo‘shtirnoq.
Tinish belgilarining qo‘llanish usuli va tartibi punktuatsiyaning mantiqiy grammatik, uslubiy va differensiatsiya (farqlash) prinsiplari asosida belgilanadi.
Ma'lum bir maqsad, fikr og'zaki nutqda ma'lum bir ohang bilan, yozuvda esa gapning grammatik qurilishi va tinish belgilari orqali ifodalanadi. Tinish belgilari fikrni, maqsadni yozuvda ko'rsatishda qo'shimcha, ammo zaruriy vositadir. So'zlovchining maqsadini tinish belgilari orqali bilib olamiz.


Topshiriq. Matnda tushirilib qoldirilgan tinish belgilarini qo‘yib ko‘chiring, tinish belgilarining gapdagi o‘rnini izohlang.
Mashinalar sekin borar edi Mashhura shoshilganicha eshikni ochdi Tuxumni xomligicha yeyish mumkin emas Ilgari savodli kishilar kam edi Biz kechgacha birgalikda dars tayyorladik Tog‘ cho‘qqilari uzoqdan ajoyib ko‘rinar edi Qariyalar oldinda bormoqda edilar Daryo suvi juda sekin oqmoqda edi G‘o‘zaning poyidan bargidan va ildizidan xalq xo‘jaligi uchun zarur bo‘lgan ko‘pgina narsalar olinadi.


Topshiriq. Berilgan gaplardagi tirening o‘rnini aniqlang va tire qo‘llangan gaplarni daftaringizga ko‘chiring.
YAXSHILIKKA YOMONLIK
Bir kishi tuya minib, safarga chiqibdi. Sahroda karvonlar olov yoqib o‘tirishganini ko‘rib qolibdi. Bu kishi borib yetguncha ular jo‘nab ketishibdi. Shu payt qattiq shamol turib, o‘chgan olovning cho‘g‘i uchqunlabdi.
Qurib yotgan xas-hashakka o‘t ketibdi. Haligi kishi noxush ovozni eshitibdi. Qarasa bir ilon olov ichidan: “Qutqaringlar, qutqaringlar!” deb jon talvasasida to‘lg‘anayotgan emish. Boyagi kishi darrov uzun tayoqqa to‘rva osib, ilon tomonga tutibdi. ilon darrov to‘rvaga tushibdi. U kishi to‘rvadan ilonni chiqarib, yo‘lida davom etmoqchi ekan, ilon unga:
Hoy odam, endi seni, tuyangni chaqib sizlarni halok qilishim kerak, debdi. Nima uchun? Yaxshilikka yomonlik bilan javob berasanmi? debdi kishi ajablanib. Ha! deb javob beribdi zaharli ilon. Shunda ularning oldidan tulki o‘tib qolibdi. Tulki kishidan bu mojaroning sababini so‘rabdi. U kishi bor voqeani aytib beribdi. Shunda tulki: Men bunga ishonmayman. Shunday katta ilon shu kichkina to‘rvaga qanday sig‘sin? debdi. Ilon bo‘lsa: Ishonmasang yana to‘rvaga tushay, ko‘rasan! debdi. Qani tush-chi! debdi tulki. Ilon tezda to‘rvaga kiribdi. Tulki u kishiga qarab: Ey odam! Ilon to‘rvaga tushdi, vaqtni o‘tkazma! debdi. Shundan keyin u kishi to‘rva og‘zini bog‘lab. uni yonib turgan olovga uloqtiribdi. Ilon halok bo‘libdi.