O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi samarqand davlat universiteti Pedagogika fakultеti Boshlang`ich ta'lim metodikasi kafеdrasi

Birinchi yuzlik ichida sonlarni nomerlash ham og’zaki nomerlash va yozma nomerlashga bo’linadi.
Bu vaqtda o’quvchilar odatda 100 gacha sanashni biladilar. Bu sanash har bir o’nlikdagi so’zlarning bir xildagi ketma – ketligiga asoslanadi. Bundan o’quvchilar texnik ravishda foydalanadilar. Buni bir o’nlikdan ikkinchi o’nlikga o’tishda o’quvchilarning qiynalganligidan ham bilish mumkin. Masalan: 29, 39, 49 va hokazo sonlarga yetganda to’xtalib qoladilar yoki mana bunday sanaydilar yigirma to’qqiz, yigirma o’n va hokazo.
100 ichida sonlarni ongli suratda o’rganish uchun o’quvchilar bilimlarning o’nglik sistemasida gruppalanishlariga bog’liq ekanini tushunishlari kerak. Shuning uchun sanashni shunday ko’rsatmali qurollar yordamida olib borish kerakki, o’quvchilar ikki xonali sonlarning o’nlik tarkiblarini oydinlashtirib borishga imkon bersin. Bunday ko’rsatmali qurollarga gugurt cho’plari va 100 santimetrlik uzunlikdagi lenta bo’lishi mumkin.
Bunday ko’rsatmali qurollardan foydalanish quyidagicha bo’ladi:
1. 100 tagacha narsalarni sanashda har bir o’quvchining stoli ustida yetarli miqdorda gugurt cho’plari yoki boshqa cho’plar bo’lishi kerak. O’quvchilar o’ngacha sanaydilar va o’nlikni bog’laydilar. Sanashni yigirmagacha davom ettiradi va ikkinchi o’nlikni bog’laydilar. Sanashni yana davom ettiradilar. Yani, yigirma bir, yigirma ikki, yigirma uch va hokazo yigirma to’qqizga etguncha sanaydilar. Yana bir cho’p oladilar va yangidan yana bir o’nlik to’planganligini anglaydilar. Dastlan bu o’nlikni bog’laydilar. O’qituvchining yo’naltiruvchi rahbarligida oldin ikkita o’nlik yigirma hosil bo’lgan edi. Endi bizda uch o’nlik hosil bo’ldi yoki o’ttiz hosil bo’ldi. Sanoqni yana to’rtinchi o’nlik to’lgincha davom ettiramiz. To’rt o’nlik yoki qirq bo’ldi. To’rtinchi o’nlikni ham bog’lab, sanashni davom ettiramiz. Har bir yaxlit son ustida to’xtalib o’tiladi va nihoyat to’qqizinchi o’nlik to’lgincha davom ettiramiz va bitta cho’p qo’shamiz o’ninchi bog’lamni hosil qilamiz. O’n o’nlik yoki 100 bo’ladi.
Sonlarni 100 ichida sanash o’rganilgandan keyin, yaxlit o’nliklarga to’xtalish lozim. Chunki bular asosan yangi nomlar bilan atalgan bo’lib, o’quvchilar yaxshi o’zlashtirib olishlari kerak. o’quvchilar oldida sanash jarayonida hosil bo’lgan bog’lam cho’plar turadi. O’quvchi 2 o’nlikni, 3 o’nlikni, 4 o’nlikni, 5 o’nlikni va hokazo larni ko’rsatishni va boshqacha aytishni taklif qiladi. O’quvchilar 3 bog’lamni ko’rsatib bu o’ttiz, 5 bog’lamni ko’rsatib bu ellik va hokazo. Shuningdek, 30 bu 3 bog’lam (3 o’nlik), 40 bu 4 bog’lam (4 o’nlik) va hokazo.
Ikki xonali sonlarning o’nli tarkiblarini o’rganishda quyidagi ikki gruppa mashqlardan foydalaniladi:

1. 
   Ikki xonali sonlarning o’nliklar va birliklardan tuzilganligi;
   
2. 
   Ikki xonali sonlarni o’nliklar va birliklarga ajratish;
   

Birinchi gruppa mashqlar o’nliklarni birliklarga maydalash bilan bog’liq, ikkinchi gruppa mashqlar esa birliklarni o’nliklarga aylantirish bilan bog’liq. Bu mashqlar ham oldingi mashqlarning davomi hisoblanadi.
O’qituvchi o’quvchilardan 2 o’nlik va 6 birlikni ko’rsatishni so’raydi. O’quvchilar 2 bog’lam va 6 ta ayrim cho’pni ko’rsatadilar. Bu sonni boshqacha qanday atash mumkin? deb o’qituvchi so’raydi. Shunda o’quvchilar yigirma olti deb javob beradilar. O’qituvchi savol berishni davom ettiraveradi qachonki o’quvchilarda ikki xonali sonlarning tarkiblari haqida ko’nikma va malaka hosil bo’lguncha. Bu savollarni teskariga ham berish mumkin. Masalan: yigirma to’rt, qirq sakkiz, o’ttiz ikki va hokazo savollarni berish mumkin. O’quvchilar ikki o’nlik to’rt birlik, 4 o’nlik va sakkiz birlik va hokazo javoblarni beradilar.
Yozma nomerlash. O’quvchilar ikki xonali sonni o’nlik va birliklardan tuzishni yoki sonni o’nlik va birliklarga ajratishni o’zlashtirib olsalar. Bu sonlarni qo’shish va yozish qiyinlik qilmaydi. Shuningdek ikkinchi o’nlikni yozish va o’qish tajribasiga ham egalar. O’nlik sonini chapda birlik sonini o’ngga yozilishini o’quvchilarga takrorlash lozim. Shu maqsadda o’rtasidan bo’lingan sanoq jadvalidan gugurt cho’plaridan, kesma raqamlardan foydalanish mumkin.

1. 
   Sonlarni yozishni ko’rsatish uchun o’qituvchi biror ikki xonali sonni xonalari bo’yicha aytadi. Masalan: 3 o’nlik 5 birlik. O’quvchilar buni o’nlik bog’lamlar va ayrim cho’plardan tuzadilar. 3 bog’lamni o’nliklar yozilgan chap tomonga qo’yadilar,ayrim 5 cho’pni esa birliklar deb yozilgan o’ng tomonga qo’yadilar.
   

O’nliklar	birliklar
3	5

O’nliklar ostiga 3 raqamini, birliklar ostiga 5 raqami yo’yadilar. Sonni so’z bilan “o’ttiz besh” deb aytadilar va uni o’z daftarlariga raqam bilan yozib oladilar.
O’qituvchi ikki xonali sonlardan yaxlit o’nliklarni yozishni o’rgatadi. Masalan: 5 o’nlik. O’quvchilar bu sonni o’nlik bog’lamlardan tuzadilar, uni jadvalning chap tomoniga yozadilar. Bunda o’ng tomon bo’sh qoladi bunga 0 qo’yadilar.

O’nliklar	birliklar
5	0

Hosil bo’lgan sonni aytadilar va raqam bilan yozadilar.
Sonlarni o’qish uchun o’qituvchining taklifi bilan jadvalning chap tomoniga 6 raqami, o’ng tomoniga 4 raqamini qo’yadilar.

O’nliklar	birliklar
6	4

6 raqami nimani ko’rsatadi? 6 o’nlikni.
4 raqami nimani ko’rsatadi? 4 birlikni. oltmish to’rt bo’ladi.
Demak, ko`rinib turibdiki, 21-100 va 11- 20 ichida sonlarni nomerlashni o`rganish ko`pgina o`xshashliklarga ega ekan. Bunda xona va xona sonlarini tarkib toptirsh yanglikdir. (Xona soni - biror xona birliklaridan iborat bo`lib, ular 9 ta dan ortmaydi; 100 ichida esa bu sonlar yo faqat birliklardan yoki faqat o`nliklardan tuzilgan sonlardan iborat). I xona birliklari va II xona birliklari sonlarning o`nli tarkibini tahlil qilish jarayonida ta'rifsiz, amaliy ravishda kiritiladi. Masalan: 46 sonda 4 o`nlik va 6 birlik bor deyiladi. Buni boshqacha: 46 son I xonaning 6 birligi va II xonaning 4 birligidan tashkil topgan deyish ham mumkin.
Xona soni tushunchasini egallab olish uchun o`quvchilar bilan 1, 2, 3…. 9, 10, 20…. 90 kabi xona sonlari yozilgan kartochkalar yasash foydali. Bu kartochkalar yordamida istalgan ikki xonali sonni belgilash mumkin. Masalan: 7 soni yozilgan kartochkani 10 sondagi birlik ustida qo`yib 17 sonini hosil qilinadi. Teskari topshiriqlar ham berish mumkin: 42 va 24 qaysi xona sonlaridan tashkil topgan?
(42=40+2, 24=20+4)
50+7, 48-40, 37-7 kabi qo`shish va ayirish hollari uchun ham kartochkalarni qo`llash mumkin.

Kartochkalar bilan bajariladigan bunday amaliy ishlar har qanday sonni xona sonlarining yig`indisi shaklida tasvirlashdek muhim operatsiyani o`zlashtirib olishning asosi bo`lib qoladi (67=60+7,…). Shuni aytib o`tish kerakki, bu bosqichda sonlar ikki sonning yig`indisiga namunaga qarab almashtiriladi, xona qo`shiluvchilari termini keyin kiritiladi. Bu bilimlar qo`shish va ayirishni o`rganishda mustahkamlanadi.

100 ichida sonlarni nomerlashni o`rganish natijasida o`quvchilar quyidagi bilim, malaka va ko`nikmalarni egallab olishlari kerak:
1. 100 ichida sonlarning nomlarini o`zlashtirish; ular o`nlik va birliklardan qanday hosil bo`lishini tushunish:
2. Sanoqda sonlarning kelish tartibini bilish; sonlarni taqqoslay olish:
3. 100 ichida sonlarni yozish va o`qiy olish; o`ngdan chapga sanalganda birlik va o`nмliklar qaysi o`ringa yozilishini o`zlashtirish.
4. Natural ketma-ketlikni bilganlik asosida sonlarni qo`shish va ayirishni bilish (39+1,50-1…), shuningdek sonlarning o`nli tarkiblarini bilganlik asosida qo`shish va ayirishni bilish (60+5, 85-5, 54-50...), sonlarni xona qo`shiluvchilarining yig`indisi bilan almashtirish malakasini egallab olish kerak.