O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

Ko‘plik. O‘zbek shevalarida ko‘plik morfologik (affiks) vositasida ifodalanishi: bכle-lər-bכlələ - bכllə - bag‘alar, mכllər - moldər - mכllar -- -lar tarzida va sintaktik yo‘l bilan (ko‘plikni bildiruvchi so‘zlar yordamida) shakllanishi on odəm - o‘n odam, kəttə-k’ch’k, hər x’l qələm - har xil qalam, todə-todכ mכl - to‘da-to‘da mol.

Ad.orf. - lar ko‘plik affiksi o‘zbek shevalarida quyidagi ko‘rinishga ega: jl -lar: qishlכqlər > qishloqlar - lər: məzgillər // ad.orf. manzillar; -nar: miymənnər // ad.orf. mehmonlar -nər: djuzumnər // ad.orf.uzumlar; -dar:maldar // ad.orf.mollar;
-tar: attar //ad.orf otlar; -ter:djigittar//yigitlar
yl. -lar:qushlar (And.); -lər:gullar//gullar (And.); -la:qi:zla // qizlar (Xorazm); -lə:odamlə //odamlar (Toshkent); kishilə // kishilar (Xorazm);
-ər: b’zər //bizlar (Parkent); -ə:b’zə>b’zə>bzə //bizlar (Toshkent).
Til oldi - unlilardan keyin: lər kishilər, ellər, ishlər, nərsələr. So‘z til orqa unlimi, o‘zak sonor tovush bilan tugasa: -nar:postunnar, chopannar, tamnar, miymannar. O‘zak – negiz til oldi unlilar bilan tugasa: nər kunnər, tunnər, mergenner, hukumnər, gilamnər.
Sifat. Bu so‘z turkumiga oid so‘zlarni qo‘llashda boshqa shevalardan ham, adabiy til normasidan ham asosan farqsizdir.
Sifat so‘z turkumiga oid so‘zlar oxiridagi undoshning jarangli variantda qo‘llanishi ham kuzatiladi: sarig‘, arig‘, ossig‘, achchig‘, qatt’g‘.
Iqon shevasida so‘z oxiridagi undosh jarangsiz: qattiq, sassiq, achchiq, sariq, suyuq.
Asliy sifatlarning qiyosiy darajalari Buxoro dialektida quyidagicha yasaladi: a) -rכq yaxsh’rכq, yamכnrכq; b) oshirma daraja oddiy daraja formasiga: judכ issiq, havכ kop ’ss’q.
Sifat yasovchi qo‘shimchalar unumli va unumsiz ko‘rinishlarda uchraydi: -l’, -l’k, -s’s, -gan, qg’l, -ak’; bala-chaqal’, tuzs’l, xכmak’; -q, -qכq, -g‘’n, -ma, ba-, -be, nכ-, ser-, ham-.
Yumuq, urushqoq, maxtanchoq q’zg‘’n, purg‘un, qovurma, to‘g‘rama bama : n’, bamaza, nכaniq, hamtavכq.
Sifat yasovchi prefikslar (old qo‘shimcha) keng qo‘llanadi: ba-, be-, nכ-, ser-, ham-.
Otlardagi erkalash formasi sifatlardan ham qo‘llanadi. Asliy sifatlarda keladigan erkalash formasi shevalarda (Buxoroda) keng tarqalgan:
sh’namg’na havl’, ’ss’qq’na pat’r; navchag’na bir כdam kell’; dommuqq’na og‘’lcha.
OLMOSH. Olmoshlarning shevalardagi qo‘llanishida farqli holatlar mavjud. Kishilik olmoshlar shevalararo farqlanadi: mən, sən, ul/u; biz, - bizər - bizlər; siz-silər - sillar; ular - ulalar.