O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti V. Yu. Ahrorov

Biologik kontekst. 
Insonlarga ko‘zni yumib-ochish, ushlash, so‘rish kabi 
genetik reflekslar xos bo‘lsa-da, ularning genida o‘zini tutishning qiyin modellari 
programmalashtirilmagan bo‘ladi. Ular kiyinish, ovqatlanish, uy-joy qilish kabi 
ko‘nikmalarni o‘rganishlari, yashash uchun kerakli ko‘nikma, malakalarni sekin-
astalik bilan o‘zlashtirishlari kerak bo‘ladi. Hayotining dastlabki yilida bola butkul 
kattalarning diqqat-e’tibori ostida bo‘ladi va asta-sekin boshqa jonzotlarga xos 
bo‘lmagan, ular o‘zlashtira olishi qiyin bo‘ladigan ko‘nikmalarni o‘zlashtirib 
olishadi (masalan, gapirish). 
Madaniy kontekst. 
Har bir jamiyat boshqalardan ustun bo‘lgan ma’lum bir 
shaxs sifatlarini qadrlaydi va bolalar sotsiallashuv jarayonida bu sifatlarni 
o‘zlashtirib olishadi. Insondagi aynan qaysi sifatlar ko‘proq qadrlansa, sotsiallashuv 
usullari shunga bog‘liq bo‘ladi, ular turli madaniyatlarda turlicha bo‘ladi. Masalan, 
Amerikada o‘ziga ishonish, o‘zini boshqara olish va agressivlik kabilar qadrlansa, 
Hindistonda uning aksi, passivlik va mistitsizm qadrlanadi. Shuning uchun 
amerikaliklar buyuk sportsmenlar, astronavtlarga hurmat bilan qarashadi. Hindlar 
esa, zo‘ravonlikka qarshi harakat qiladigan dindorlar va siyosat arboblari (masalan, 
Maxatma Gandi)ga hurmat bilan qarashadi. Bu madaniy qadriyatlar ijtimoiy 
me’yorlar asosida yuzaga keladi. Tarkibida bir xillik mavjud bo‘lmaganligi tufayli, 
sotsiallashuv ikki tomonlama jarayondir. Biologik omillar hamda madaniy 
omillarning, shuningdek, ijtimoiylashayotgan hamda ijtimoiylashmoqchi bo‘lgan 
181

---

odamlar o‘rtasida bir-biriga ta’sir etish jarayoni ro‘y beradi. 
Shaxsning sotiallashuvi uning bilishga bo‘lgan ob’yektiv ehtiyoji jarayonida 
paydo bo‘ladi. Biroq bu bilan uzviy ravishda shaxsda boshqa bir ob’yektiv ehtiyoj – 
o‘ziga xoslikning namoyon bo‘lishi ham shakllanadi. Shaxs uni yuzaga chiqarish 
uchun turli usul va vositalarni qidira boshlaydi va buning natijasida uning 
individuallashuvi ro‘y beradi. Shaxsning faqat o‘zigagina tegishli bo‘lgan ijtimoiy 
ahamiyatga ega xislatlari individual tarzda namoyon bo‘ladi, uning ijtimoiy xulq-
atvori esa takrorlanmas jihatlarga ega bo‘ladi. 
Shaxsning ijtimoiy rivojlanishi o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ikki 
yo‘nalishda 
olib 
boriladi: moslashuv (ijtimoiy madaniy tajriba, madaniyatni o‘zlashtirish) va 
individuallashuv (mustaqillik, nisbatan o‘ziga xoslikka ega bo‘lish). Shunday qilib, 
sotsiallashuv tushunchasi zamonaviy fanda inson shaxsining moslashuvi va 
individuallashuvi jarayonlarini o‘zaro bog‘laydi. Insonning aniq bir jamiyat 
sharoitlariga moslashuvi yoki undan ajralib chiqishi (individuallashuvi) sotsiallashuv 
jarayonining mazmunini tashkil qiladi. Moslashish sub’yekt va ijtimoiy muhitning 
o‘zaro faol yaqinlashuvi jarayoni va natijasidir.