O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand veterinariya meditsinasi instituti

Botanik ta’rifi. Beda Fabaceae oilasiga, Medicado avlodiga mansub. Bu avlodning 50 ta turi uchraydi: 20 tasi ko’pyillik, 16 tasi bir-ikki yillik. 5 ta turi ekiladi: 1. Ko’k beda-M. sativa, 2. Sariq beda-M. falcata, 3. Duragay beda-M. mediA*. 4. Zangori beda-M. coerulae. 5. Xmelsimon beda- M. lupulinA*.
Eng ko’p ko’k beda ekiladi. U ko’pyillik o’tsimon o’simlik, yetilganda tupining shakli har xil. Bosh poyasi faqat maysalik davrida bilinadi. Beda o’rib olingandan keyin ildiz bo’g’zidan yangi poyalar o’sib chiqadi. Bedaning yoshi, ko’chat qalinligi va o’sish sharoitiga qarab bir tup o’simlik 3-5 dan 20-30 tagacha poya chiqaradi.
Ildizi o’qildiz. 1-yilgi beda ildizi 2-3 metrgacha, 2-3 yilgi bedaning ildizi 10 metr va undan ortiq chuqurlikka kiradi. Ildizning yuqori qismida ildiz bo’g’zi joylashadi. U urug’palla osti tirsakdan hosil bo’ladi va asosiy poyaning bir qismidir. Unda kurtaklar joylashgan bo’lib, bu kurtaklardan yangi poyalar chiqaradi. Bedaning yoshi kattalashishi bilan ildiz bo’g’zi tup-roqqa 10 sm gacha chuqurlikka kirishi mumkin.
Beda ildizida tuganaklar bo’lib, bu tuganaklarda havodagi erkin azotni to’plovchi bakteriyalar joylashadi. Uzoq yillar beda ekilmagan maydonlarga beda ekishda nitragin yoki rizotorfin qo’llash muhim agrotexnik tadbirdir, shunday qilinmasa, ildizlarda tuganaklar paydo bo’lmaydi va o’simliklar ikki uch yildan keyin o’lib ketadi.
Poyasi o’tsimon, sershox, har bir poyada 10-20 ta bo’g’in oralig’i bo’lishi mumkin. Birinchi yilgi beda 3 ta poya chiqaradi, ikkinchi yilgi 15-17 ta poya va uchinchi yilgi 20 tacha poya chiqarishi mumkin. O’simlik bo’yi birinchi yilda 30-50 sm, 2-3-yilda 100 va ortiq santimetr bo’ladi. Bargliligi birinchi yilda yer usti qismi vazniga nisbatan 50 % va 2-3 yillarda 40 % atrofida bo’ladi.
Guli kapalaksimon, asosan, hasharotlar yordamida chetdan changlanadi.
Urug’lari mayda, silliq, buyraksimon. 1000 ta urug’ vazni 2 g atrofidA*.
Biologik xususiyatlari. O’stirish agrotexnikasida yuqori hosil olish uchun bedani quyidagi talablariga e’tibor berish lozim.
Suvga talabi. Beda qurg’oqchilikka chidamli, ammo suvni ko’p talab etadigan o’simlik. Uni qurg’oqchilikka chidamliligi baquvvat va chuqurga kiruvchi ildiz sistemasi bilan bog’liq. Bedaning poya va barglari yaxshi o’sishi uchun suv bilan yetarli ta’minlanishi kerak.
Umumiy suv iste’mol qilish koeffisiyenti 700 - 900 birlik hisoblanadi, urug’i o’z og’irligiga baravar suv shimiganda una boshlaydi. Beda tuproq namligiga juda talabchan, havo qurg’oqchiligiga chidamli. Beda pichan va ko’k o’t uchun o’stirilganda 1 m tuproq qatlamlaridagi namlik dala nam sig’imiga nisbatan 80 % kam bo’lmasligi kerak.