O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi saida kasimxodjayeva

 
S. Gubaydulinaning bariton, kamer orkestr uchun yozilgan “Ruboyat” 
kantatasi.
 
S. Gubaydulinaning “Ruboyat” kantatasi Umar Xayyom, Hofiz 
she’riyatiga asoslangan bo‘lib, umumlashtirilgan sharq tushunchasini bayon etadi. 
Yevropalik kompozitor tushunchasida Sharq – sirli va no’malum madaniyat, sehrli 
kuch, maftunkor dunyo sifatida berilgan. Sharq shoirlarining she’riyati esa go‘zallik 
timsoli bo‘lib, nazokatning yuqori ko‘rinishini anglatadi. Kamer orkestrning ijrosida 
deklamatsion bo‘limlar ayniqsa ta’sirchan yangraydi.
 
S. Gubaydulinaning orkestr, zarbli sozlar va metstso-soprano uchun”Dil 
vaqti”.
 
Murakkab konsepsiyani tasvirlash yo‘lida kompozitor yangicha texnik 
uslublarni ixtiro etadi. XX asrning murakkabliklari, Shaxs va Vaqt o‘rtasidagi 
munosabatlar, Ayol ichki dunyosi kabi obrazlar psixologik chuqurlikka ega bo‘lgan, 
ehtiroslar bilan to‘lib-toshgan M.Svetayevaning she’riyatini tashkil etadi. 70-yillarda 
mazkur mavzular yangi tarixiy sharoitda, yangi avlod vakili tomonidan o‘zgacha 
talqin etiladi. Avvalgi o‘n yilliklarda ta’qib etilgan, 60-yillarda esa qisman oqlangan 
shoiraning ijodi, S.Gubaydulinaning musiqasi orqali qaytadan tiklanadi. 
1976-yilda ilk bor ijro etilgan asar yillar davomida intellektual asarlar sarasiga 
kirib, ijro masalasida ham, tushunish bobida ham ma’lum tayyorgarlikni talab etadi. 
She’r asosini tashkil etgan ko‘pqatlamlik, ma’nodorlik musiqaning turli vositalarida 
bayon etiladi. Bunda so‘zlashuv uslubini qo‘llash yetakchilik qiladi.
 
S. Gubaydulinaning Violonchel va organ uchun “In croce” 
(1978).
Sharqona 
meditatsiya 70-80-yillar ijodida musiqiy tilning yangi uslubi sifatida qo‘llaniladi. 
Kompozitor S. Gubaydulining eng yorqin kamer asarlaridan biri bo‘lgan Violonchel 

---

122 
va organ uchun “In croce” ham meditativ monolog janriga yaqin turadi.
S. Gubaydulina mazkur asarini violonchelchi V. Tonxaga bag‘ishlagan.
Asarning “In croce” deb nomlanishida qanday ma’no borligini muallifning o‘zi 
quyidagicha tushuntiradi: “Mazkur nomni so‘zma-so‘z tarjima qiladigan bo‘lsak, 
qarama-qarshi ma’nosi kelib chiqadi. Aynan shu ma’no asar dramaturgiyasining 
negizida o‘rin egallab, birinchi tovushidan boshlab qarama-qarshi ijro tizimi 
qo‘llaniladi. Bu qarama-qarshilik organ registrlarining bir-biriga nisbatan 
taqqoslanishida, organ bilan violonchel ijrosida turli musiqiy qatlamlarning tembr 
vositasi orqali taqqoslanishida, musiqiy mavzularning galma-galdan turli sozlarda ijro 
etilishida yangraydi” (50, 25). 
“In croce” so‘zining yana bir ma’nosi xochdir. Musiqiy obrazlarning diniy 
mavzular bilan boyitilishida alohida ma’no yotadi. O‘rta asrlardan boshlab diniy 
obrazlar musiqada timsol sifatida qo‘llaniladi. Tovushlar yig‘indisi, ma’lum ladlar, 
yashiringan belgilar diniy mavzularni sirli va ko‘p ma’noli yangrashiga 
ko‘maklashadi. S. Gubaydulinaning asarida ham xoch musiqiy timsol sifatida 
ko‘rsatiladi. Aynan shu timsol kamer asarga monolog kabi ko‘p qirralikni 
bag‘ishlaydi. Sof konstruktiv uslublarning qo‘llanilishiga esa chuqur ma’nodorlikni 
bahshida etadi. 
S. Gubaydulinaning ijodiga xos bo‘lgan murakkab fikrlash, zamona 
muammolarini vaqt kesimida anglash mazkur asarda diniy timsollar vositasida 
yanada chuqurlashadi. Inson mafkurasi bilan konstruktiv harakatlar, sezgirlik bilan 
his-hayajonlar birlashgandagina Garmoniya tushunchasi yuzaga keladi, degan fikr 
ilgari suriladi. 
S. Gubaydulinaning boshqa asarlarida bo‘lganidek asosiy maqsad –
Garmoniyaga erishishdan iborat bo‘ladi. 
Violonchel bilan organning dialogi sokin kuzatuv bilan his-tuyg‘ularning 
qarama-qarshiligi, yorug‘lik bilan fojea o‘rtasidagi doimiy bahs sifatida qabul 
qilinadi. 
Asar dramaturgiyasi Raga tamoyillariga qurilgan. Raga tamoyillari – kuylarning 
doimiy o‘zgarmasdan qaytarilishida, sokinlik holatini uzoq vaqt saqlanib turishida 

---

123 
ko‘zga tashlanadi. Bu holat asarning o‘rta qismida Yevropa simfonizimiga xos 
bo‘lgan qarama-qarshilik, sonoristik uslublar, organ klasterlari va aleatorik ketma-
ketlik vositasida tugatiladi. 
Organ klasterlari asarda dahshat obrazlarini yaratib, oxir-oqibatda fojeaviy 
bo‘limga olib keladi. Fojeaviylikning kuchayishi esa, asarning audj qismida 
ekspressiv xarakterga ega bo‘lgan xoral-monologning yangrashida namoyon bo‘ladi. 
Xoral-monologda violonchelning partiyasi yig‘i singari yangraydi. 
Reprizada o‘rta qismning fojealari iz qoldirgan bo‘lsa-da, sekin-astalik bilan 
yorug‘lik kuchaya boradi. Birinchi qismga xos bo‘lgan meditatsiya orqali ruhan 
tozalanish, iztiroblarni yengib o‘tish obrazlari bayon etiladi. Violonchelning ijrosida 
inson rechitatsiyasi eshitiladi. Go‘yoki soz inson ovozi bilan kuylaganday bo‘ladi. 
Bunda xochning timsolida san’atning, kengroq aytadigan bo‘lsak, hayotning doimiy 
va asosiy maqsadi – ezgulikka intilish tasvirlanadi. Bu murakkab yo‘lda xato va 
sinovlar, yutuq va yo‘qotishlar orqali har bir inson o‘zining g‘alabasiga erishadi. 
“Mashaqqatlarni yengib yorug‘ kelajakka intilish” – davr g‘oyalaridan biri 
bo‘lib , mazkur davrda yaratilgan qator badiiy asarlarda ko‘zga tashlanadi. Tarixni 
qayta ko‘rib chiqish, xato va kamchiliklarni o‘rganib, ularga yangidan baho berish 
shu yillarga xosdir. T. Abuladzening kinofilmlarida, A. Bek, Ch. Aytmatov, D. 
Graninlarning adabiy asarlarida mutlaqo yangi dunyoqarash shakllanayotganligi 
seziladi.