O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti V. Yu. Ahrorov

refleksiv yoyga 
xos bo‘lgan barcha qismlar ya’ni 
efferent qabul qiluvchi, retseptiv bo‘lim, afferent (harakat) va markaziy bo‘limdan 
iborat tizim sifatida tasavvur qiladi. Barcha sotsial harakatlar ham ana shunday 
refleksiv tabiatga egadir, deb uqtiradi u. 
Shunga o‘xshash fikrlar Edvard Ross («Sotsial psixologiya») va Jeyms Mark 
Bolduin («Sotsial psixologiya bo‘yicha tadqiqotlar») qarashlarida ham rivojlangan. 
Masalan, Bolduin ikki turli irsiyat haqida tabiiy va sotsial irsiyat haqida yozib, sotsial 
irsiyat odamlardagi 
taqlid
qilish qobiliyati bilan bog‘liq, deb yozadi. Jamiyatda 
yashayotgan odamlar bir birlariga ta’sirlarini o‘tkazishga moyildirlarki bu narsa ular 
o‘rtasidagi munosabatlarini boshqarib turadi.
Shunday qilib, bu yo‘nalish tarafdorlarining fikricha, barcha ongli 
harakatlarning boshi ongsizlikdir, ya’ni instinktlar bo‘lib, ular asosan hissiyotlarda 
namoyon bo‘ladi. Hissiyot bilan instinktlar bog‘liqligini Mak-Dugall juftliklarda 
19

---

ko‘rsatishga harakat qilgan: masalan, kurash instinkti – qo‘rquv, g‘azab hissi, nasl 
qoldirish instinkti – rashk, ayollardagi tobelik hissi, o‘zlashtirish instinkti – 
xususiylikka intilish hissi va h.k. Ijtimoiy hodisalarni tushuntirishda tug‘ma 
instinktlar rolining yuqori qo‘yganligi uchun bu nazariya ilmiy taraqqiyot bosqichida 
salbiy o‘rin tutdi, deb aytishimiz mumkin. Lekin uning ayrim hodisalar sabablarini 
tushuntirishga harakat qilishi fan oldiga ulkan vazifalarni qo‘ydi. Sotsial psixologiya 
fan sifatida ana shu muammolarni tadqiq qilishi lozim edi. 
Demak, yuqorida to‘xtab o‘tilgan uchala nazariyaning ahamiyati shundan 
iborat ediki, ular yangi tug‘ilishi lozim bo‘lgan, lekin yetarli ilmiy asosi bo‘lmagan 
fan sotsial psixologiyaning tadqiqot mavzuini ochib berdi. Qolaversa, bu uchala 
yo‘nalish ham nazariy qarashlarni isbot qilishda ob’yektiv tekshiruv usuli 
hisoblangan eksperimentdan foydalanish zaruriyatini ko‘rsatdi. Bu narsa yana bir bor 
maxsus fanning kelajak rejalarini aniqlashga yordam berdi.