O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat сhet tillar instituti

izoandrosteron,  degidroandrosteron  va  boshqalar  kiradi.  Bu  gormonlarning  ichida  eng  faoli 

testosterondir. U urug’donlardagi Leydig hujayralarida ishlanadi. Erkaklik jinsiy gormonlarining 

ishlanishida  Sertoli  hujayralari  ham  ishtirok  esa  kerak.  Urug’donlarning  ichki  sekretorlik 

faoliyati ulardagi spermatogenez jarayoni bilan chambarchas bog’liq. A.V.Nemlonning fikricha, 

erkaklik  jinsiy  gormonlarining  hosil  bo’lishi  Sertoli  simplastida  spermatozoidlar  ishlanib 

chiqishiga  aloqador.  Spermatozoidlarning  hosil  bo’lishi  qancha  tez  kechsa,  Sertoli 

hujayralarining protoplazmasi ham shuncha tez parchalanadi va shuncha ko’p jinsiy gormonlar 

hosil  bo’lib,  qonga  chiqariladi.  Testosterondan  tashqari  barcha  androgenlar  shu  gormon 

organizmda  almashinuvi  natijasida  hosil  bo’ladigan  mahsulotlardir.  Erkaklik  jinsiy 

gormonlarining  organizm  uchun  ahamiyati  to’g’risida  tasavvurga  ega  bo’lmoq  uchun, 

---

 

62 

birinchidan hayvonlarni kuzatish kifoyadir. Erkak hayvonlar bichilganda (axtalanganida) sperma 

hosil  qilish  xususiyatini  yo’qotishi  bilan  birga  organizmda,  xulq-atvorida  ham  bir  qator 

o’zgarishlar  ro’y  beradi.  Bunday  hayvonlar  tinch,  yuvosh  va  semirishga  moyil  bo’lib  qoladi, 

ikkinchi  jinsiy  belgilari  regresstyaga  uchrab,  yo’qola  boradi.  Bichilgan  hayvonga  boshqa 

hayvonning  urug’doni  ko’chirilib  o’tkazilsa,  unda  yana  erkaklik  xususiyatlari,  jinsiy  reflekslar 

paydo  bo’la  boshlaydi.  Lekin  ko’chirib  o’tkazilgan  urug’don  so’rolib  ketishi  bilan  bu 

xususiyatlar  yana  yo’qolib  ketadi.  Bularning  hammasi  erkaklik  hususiyatining  namoyon 

bo’lishida  androgenlar,  ya’ni  erkaklik  jinsiy  gormonlarining  benihoya  katta  ahamiyatga  ega 

ekanligidan dalolat beradi. Urg’ochi hayvonlar tuxumdonlaridagi follikulalarining hujayralarida 

estrogenlar  -  urg’ochilik  jinsiy  gormonlari  sintezlanadi.  Estrogenlar  sintezlanib  chiqqan  sayin 

follikulalarning  ichida  ulardagi  suyuqlikda  yig’ilib  turadi.  Urg’ochilik  jinsiy  gormonlariga 

estradiol  va  uning  organizmida  almashinuvi  tufayli  hosil  bo’ladigan  estron,  estriol  va  estradiol 

kiradi.  Bularning  ichida  eng  faoli  estradioldir.  Estrogenlar  urg’ochi  hayvonlar  jinsiy  apparatini 

doimo  tonusda  saqlaydi.  Jinsiy  siklda,  ikkinchi  jinsiy  belgilarga,  bachadon,  qin,  silliq 

pardalarining  o’sishiga,  sut  bezlarining  etilishiga,  oqsillar,  anorganik  moddalar  (kaliy) 

almashinuviga  ta’sir  ko’rsatadi,  kapillyarlar  devorining  o’tkazuvchanligini  oshiradi,  oliy  nerv 

faoliyatiga  ta’sir  qiladi.  Urg’ochi  hayvonlarda  bu  gormonlardan  tashqari,  sariq  tanachasida 

progesteron  hosil  bo’ladi.  Progesteron  gipofizda  gonadotrop  gormonlar  hosil  bo’lishiga  va 

follikulalarning  etilishiga  to’sqinlik  qiladi  va  shu  tariqa  bo’g’ozlikning  boshdan-oyoq  jinsiy 

gormonlarga bog’liqligiga ishonch hosil qilish uchun quyidagi tajribani o’tkazish mumkin. Erkak 

hayvonlarga  tuxumdonlarni,  urg’ochi  hayvonlarga  urug’donlar  ko’chirib  o’tkazsak,  bu  vaqtda 

erkak  hayvonlarda  urg’ochiga  xos  jinsiy  belgilar,  urg’ochi  hayvonlarda  esa  erkakka  xos  jinsiy 

belgilar  paydo  bo’la  boshlaydi  va  bu  belgilar  organizmga  ko’chirib  o’tkazilgan  jinsiy  bezlar 

so’rilib  ketguncha  saqlanib  turadi.  Biroq  shu  ham  borki,  urug’donlarda  bir  oz  miqdorda 

urg’ochilik,  tuxumdonlarda  esa  ozgina  erkaklik  jinsiy  gormonlari  hosil  bo’lib  turishi  keyingi 

vaqtlarda o’tkazilgan bir qator tajribalarida isbotlandi. Jinsiy gormonlarning hosil bo’lishi nertv 

tizimi  va  uning  oliy  qismi  bo’lmish  katta  yarim  sharlar  po’stlog’i  yordamida  boshqariladi,  bu 

progressda gipofiz ham ishtirok etadi. 

Jinsiy anomaliyalari ham bo’ladi. Ayrim hollarda bir hayvonning o’zida ham erkakka, ham 

urg’ochiga  xos  jinsiy  bezlar  (ham  urug’don,  ham  tuxumdon)  mavjub  bo’ladi.  Bunday  holat