O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi samarqand davlat universiteti Maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

3. Interfaol metodlaridan bir nechtasining mohiyati va ulardan foydalanish yo‘llari.
Quyida hozirgi kunda ta’lim amaliyotida foydalanilayotgan pedagogik texnologiyaning interfaol metodlaridan bir nechtasining mohiyati va ulardan foydalanish yo‘llari haqida so‘z yuritamiz.

1. 
   Aqliy hujum - muammolarni hal qilishda keng qo‘llaniladigan samarali metoddir. U qatnashchilarni o‘z tasavvurlari va bilimlaridan foydaanishga undaydi. U berilgan har qanday muammoga ko‘p sonli to‘g‘ri yechimlar topishdan iboratdir. Aqliy hujum muammo yechimini topishda muqobil yechimlarni aniqlashna yordam beradi. Dars mashg‘ulotlarida o‘tiladigan mavzuning turli xil tomonlarini, qirralarini, qarama-qarshiliklarini ko‘rsata olish, sinf o‘quvchilarining mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish, o‘zaro bahs – munozara yuritish, muloqotga chaqirish, munosabat bildirib, himoya eta olish, darsning yakunida mavzuning o‘quvchilar tomonidan mavzuning qanchalikqabul qilinganligi, o‘zlashtirilganligini bilish, baholash maqsadida ushbu metodni qo‘llash muhim ahamiyat kasb etadi.
   

“Aqliy hujum” texnologiyasini qo‘llash bir muammoni hal qilish yo‘lida turlicha va iloji boricha ko‘proq taklif, fikr-mulohazalarni yig‘ishdan iborat. Avvaliga har qanday takliflar qabul qilinadi. Keyin esa, ularning ichidan eng ma’qullari tanlab olishadi. Bu metodni qo‘llashning eng nozik tomoni hamma takliflarni “eslab” qolishdir. Shuning uchun ularni yozib borish kerak bo‘ladi. O‘qituvchi ularni shartli belgilar va qisqartirishlar bilan doska yoki vatman qog‘ozga yozib boradi.
“Aqliy hujum” biror bir mavzu yoki muammo bo‘yicha o‘quvchilar tomonidan taklif qilingan g‘oyalarni to‘plashdan iborat bo‘lgani uchun “Aqliy hujum”ning asosiy xususiyati guruhning kuchi guruh a’zolari kuchlari yig‘indisidan har doim ustunligidan iborat, u bolalarni turli-tuman, ba’zan aqlga sig‘maydigan fikrlarni o‘ylab topishga undaydi. Takliflar qanchalik ko‘p bo‘lsa, ularning birortasi haqiqatga yaqinroq bo‘lishi mumkin bo‘ladi.
Qoidalari:

1. 
   Fikr – mulohazalar cheklovsiz qabul qilinadi;
   
2. 
   Ularni asoslash shart emas;
   
3. 
   Ularning birortasiga ham baho berilmaydi, tanqid qilinmaydi.
   
4. 
   G‘oyalarni rivojlantirish, birlashtirish va o‘zgartirish mumkin.
   
5. 
   G‘oyalar ustidan kulishga yo‘l qo‘yilmaydi.
   

Hamma o‘quvchining ishtirok etishiga harakat qilinadi.
Masalan: 3-sinfda “Geometrik” materialga oid quyidagi mashqlarni hal qilish yuzasidan hamma takliflarni yig‘ish mumkin.
“Quyidagi shaklda nechta to‘rtburchak bor?”


Bunda takliflar to‘rtburchaklar sonini sanash usuliga oid bo‘lib, ularning sonini to‘g‘ridan-to‘g‘ri aytish talab qilinmaydi.

Bunda turli takliflar bildirish mumkin. Eng maqbuli avval 1 katakli, keyin 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, katakdan tuzilgan to‘rtburchaklar sonini sanab chiqish mumkin.

Yoki biror ifoda qiymatini qulay usulda hisoblash yuzasidan takliflar yig‘iladi. Masalan: 1 dan 20 gacha bo‘lgan barcha natkral sonlar yig‘indisini topish yo‘li so‘raladi. Hamma takliflar qabul qilinadi. Ularning bir nechtasi bo‘yicha yig‘indi topiladi va usullar taqqoslanadi.
Darsda berilgan masala, misol yoki topshiriqni juft bo‘lib hal qilish ham o‘quvchilarni o‘zaro fikr almashishga, bir-birini to‘ldirishi, kerak bo‘lsa, bir-biriga o‘rgatishga o‘rgatadi. Bunday usulni “Juftlikda ishlash” deb ataladi. O‘qituvchi o‘quvchilar mustaqil hal qilishi mumkin bo‘lgan istalgan vazifani juftlikda topshiradi. Bunday topshiriqning ijodiy xarakterda bilishi maqsadga muvofiqdir.
Masalan: “Ifodaga ko‘ra masala tuzing:”
(350 - 280) · 3 (36 + 54) : 6
100 – 47 ·2 19 + 28 · 2
Bunday ifoda yainf doskasiga yoziladi va 3 minut vaqt beriladi. Har bir juftlik o‘z masalasini o‘qib beradi va tushuntiradi. Ish yakunida eng qiziqarli va to‘g‘ri masala tuzgan juftliklar taqdirlanadi. Ularga sinf jurnaliga baho qo‘yish ham mumkin yoki yulduzcha bilan taqdirlash mumkin.
Yoki ifodalar qiymatini hisoblamasdan ularni taqqoslashga oid topshiriq to‘rtliklarda bajariladi va har bir guruh o‘zi qo‘ygan >, <, = munosabat belgilarini tegishli qonunga ko‘ra asoslashi kerak. Topshiriqlar darslikdan olinadi.
Masalan: 3 + 7 · 6 va (3 + 7) · 6
48 : 4 va 40 : 4 + 8 : 4
8 + 6 : 2 va (8 + 6) : 2
16 · 4 va 10 · 4 + 6 · 4
81 : 3 va 60 : 3 + 21 : 3
19 · 6 va 19 · 7 – 19 ifodalarni taqqoslash kabi topshiriqlar berilishi mumkin.

2. 
   “6X6X6” metodi. Ushbu metod yordamida bir vaqtning o‘zida 36 nafar o‘quvchini muayyan faoliyatga jalb etish orqali ma’lum topshiriq yoki masalani yechish, misollarni bajarish, Shuningdek, guruhlarning har bir a’zo imkoniyatlarini aniqlash, ularning qarashi va egallagan tushuncha, bilimlarini bilib olish mumkin. “6X6X6” metodi asosida tashkil etilayotgan mashg‘ulotda har birida 6 nafardan ishtirokchi bo‘lgan 6 ta guruh o‘qituvchi tomonidan o‘rtaga tashlangan muammo (masala)ni muhokama qiladi. belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach o‘qituvchi 6 ta guruhdan bittadan vakil bo‘ladi. Yangi shakllangan guruh a’zolari o‘z jamoadoshlariga avvalgi guruhi tomonidan muammo (masala) yechimi sifatida taqdim etilgan xulosani bayon etib beradi va mazkur yechimlarni birgalikda muhokama qiladilar.
   

“6X6X6” metodining afzallik jihatlari quyidagilardir:

1. 
   Guruhlarning har bir a’zosi faol bo‘lishga undaydi;
   
2. 
   Ular tomonidan shaxsiy fikrlarni ifoda etishini ta’minlaydi;
   
3. 
   Guruhning boshqa a’zolarining fikrlarini tinglay olish ko‘nikmalarini hosil qiladi;
   
4. 
   Ilgari surilayotgan bir necha fikrni umumlashtira olish, Shuningdek, o‘z fikrini himoya qilishga o‘rgatadi.
   

“6X6X6” metodidan ta’lim jarayonida foydalanish o‘qituvchidan faollik, pedagogik mahorat, Shuningdek, guruhlarni maqsadga muvofiq shakllantira olish layoqatiga ega bo‘lishni talab etadi.

3. 
   “Burchak” metodi. Sinfning qarama-qarshi burchaklarida, bir-birini inkor etuvchi, ammo mavzusi bir xil bo‘lgan yozuvlar tayyorlab qo‘yiladi. (Sinfning qarama-qarshi burchaklardagi yozuvlarida yechimi dolzarb bo‘lgan muammoli mavzular aks ettirilgan bo‘lishi mumkin.)
   
4. 
   “Adashgan zanjirlar” usuli boshlang‘ich sinflarda biror ketma-ketlikni tiklash uchun qo‘llaniladi. Bunda o‘qituvchi biror mavzu, tushuncha, algoritmga oid ketma-ketlikni almashtiradi va tartibsiz qo‘yadi. O‘quvchilar tartibsiz joylashgan so‘zlardan yoki gaplardan mantiqiy bog‘langan zanjirni tuzishlari kerak. Buning uchun darslikdagi biror qoida yoki algoritm so‘zlari yoki qadamlari o‘rni almashtiriladi va o‘quvchilarga ketma-ketlikni tiklash topshirig‘i beriladi. Bu metodni o‘tgan mavzu qanday o‘zlashtirilganini tekshirish uchun 4-6 kishilik guruhlarda yoki butun sinf bilan ishlashda qo‘llash mumkin. Masalan 4-sinf darsligidan “Noma’lum qo‘shiluvchini topish” qoidasi: “Noma’lum qo‘shiluvchini topish uchun yig‘indidan yig‘indidan ma’lum qo‘shiluvchini ayirish kerak”, shunday o‘zgartiriladi: “qo‘shiluvchini ayirish topish noma’lum uchun yig‘indidan ma’lum kerak qo‘shiluvchini”. So‘zlar alohida qog‘ozlarga yoziladi va ko‘rgazma taxtasiga betartib joylashtiriladi. O‘quvchilar tartibni tiklaydilar, yoki har bir guruhga so‘zlar to‘plami beriladi va guruhlar tartibni tiklaydilar.
   
5. 
   “Savol bering” metodidan o‘qituvchi yangi mavzuni mustaqil o‘rganishni tashkil etishda yoki o‘tgan mavzu qanday o‘zlashtirilganini tekshirish uchun foydalanishi mumkin. Bunda mavzuga oid matn kitobdan o‘qiladi. O‘qish davomida tug‘ilgan savollarni o‘quvchilar yozib boradi. Shunda o‘quvchi matnni befarq o‘qimaydi, chunki u savol tuzishi va savolni o‘qib borishi kerak bo‘ladi. O‘tilgan mavzu yuzasidan o‘qituvchi ko‘rsatgan namuna bo‘yicha savollar tuzdirish ham yaxshi natija beradi. Ajratilgan vaqt tugaganidan keyin savollar o‘qiladi. Savollarga xohlagan o‘quvchi yoki to‘g‘ri javob topilmasa, savol tuzishi va savolni o‘qib berishi kerak bo‘ladi. O‘tilgan mavzu yuzasidan o‘qituvchi ko‘rsatgan namuna bo‘yicha savollar tuzdirish ham yaxshi natija beradi. Ajratilgan vaqt tugaganidan keyin savollar o‘qiladi. Savollarga xohlagan o‘quvchi yoki to‘g‘ri javob topilmasa, savol bergan o‘quvchi javob beradi. Hamma o‘quvchi savol berishiga erishish kerak. Ishni juftlikda ham olib borish mumkin. Bunda savolni juftlik tuzadi. “Savollar ” texnologiyasini qo‘llash imkoniyatlari juda katta. Masalan o‘qituvchi har bir darsning 5 minutini shunday savol tuzishga bag‘ishlashi mumkin. Savollarni yakka holda va juft bo‘lib, keyinroq mavzu bo‘yicha 4 kishi maslahatlashib tuzishni topshiriladi.
   

Masalan: 2-sinf matematika darsidan ko‘paytirish va bo‘lish mavzulari o‘tilgach, marta ortiq va marta kam munosabatlari tushuntiriladi. Shu munosabatga bog‘liq bo‘lgan savol – masalalar tuzish topshiriladi. Buning uchun o‘qituvchi bir nechta namuna keltirish ham mumkin. Lekin sinf ixtiyoriga qo‘yishi ham mumkin.
Masalan:
“2 sonidan 2 marta katta sonni ayting”.
“Qanday son 3 dan 4 marta katta?”
“12 soni 6 dan necha marta katta?”
“5 soni 20 sonidan necha marta kichik?”
“O‘ylangan sonni 3 marta kamaytirib, 3 hosil qilinsa, o‘ylangan son necha?” kabi turli – tuman savollarning tuzilishi munosabatning o‘quvchilar tomonidan yana chuqurroq tushunishiga sabab bo‘ladi.