O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti fizikaviy kimyo kafedrasi

 
2.4. Ushl nish k tt likl rini sorb tl r v qo„zg„ lm s f z l rning fizik-
kimyoviy xossalari asosida baholash 
 
Sorbat-sorbent tizimidagi molekulalararo ta‘sirlashuv sistemaning erkin
energiyasi bilan aniqlanishi hisobga olinsa (
k
RT
G
ln



tenglama) xromatografik 
kolonkadagi moddaning ushlanish kattaligini oldindan aytish tahlil qilinayotgan
modda va qo‗zg‗almas fazaning fizik-kimyoviy harakteristikasi bilan erkin 
energiyaning empirik modeli asosida amalga oshirilishi kelib chiqadi [3]. Shuning 
uchun ham adabiyotlarda keltirilgan barcha bog‗liqliklar ushlanish kattaliklarini 
oldindan hisoblashda qo‗llaniladi. Har qanday monoparametrik bog‗liqlik 
sistemaning xossasini emas, balki toza sorbatning holatini ifodalaydi. Bunday 
bog‗liqliklarni fizik-kimyoviy xossalari bo‗yicha o‗xshash bo‗lgan sorbatlar 

---

34 
guruhlarining o‗ziga xos bo‗lmagan qo‗zg‗almas fazalardagi (yaxshisi qutbsiz) 
ushlanishlarini oldindan aytishda qo‗llash foydali [3]. 
Korrelyatsion tenglamalarda omillar sonining oshishi hisoblash aniqligini 
oshirishga olib keladi. Bunga eritmalardagi molekulalararo ta‘sirlashuv barcha 
omillarining butunlay hisobga olinganligi emas, balki katta miqdordagi empirik 
aniqlanadigan proporsionallik koeffi-siyentlarining ishlatilishi hisobiga xatolarning 
kamayishi sabab bo‗ladi [25].
Keyingi paytlarda ushlanish kattaliklarini hisoblash uchun poliparametrik
korrelyatsion tenglamalar ham taklif etilmoqda. Masalan, ikki parametrli 
korrelyatsion tenglama Dimov va boshqalarning [59] ishlarida qo‗llanilgan, bunda 
Kovach indeksining sorbat mol hajm va to‗yingan bug‗ bosimi bilan 
korrelyatsiyasi to‗g‗risida fikr yuritiladi. Bu usul alkenlar, alkilbenzollar, siklanlar 
[59] Kovach ushlanish indekslarini interpolyatsion hisoblashda ishlatilgan.
Hisoblashlar uchun omillar miqdorining ko‗payishi ko‗pgina ishlarga xosdir. 
Masalan, ishlarda ushlanishning solishtirma hajmini hisoblash uchun ko‗p omilli 
korrelyatsion tenglama taklif qilingan: 
,
lnV
4
3
2
1
k
E
k
k
M
k
S






(2.1) 
bunda M - sorbat molekulyar massasi; 


- 

-elektronlar buluti zichligi; E
S
- 
molekulalararo ta‘sirlashuv vaqtidagi to‗siq holati o‗lchamini tavsiflaydigan 
kattalik. 
Tenglamadagi k
1
, k
2
, k
3
va k
4
koeffitsiyentlar tajribada aniqlangan
ushlanish kattaliklarining regression tahlilidan aniqlanadi. 
Tadqiqotlarning ko‗rsatishicha, hisoblash natijalarining yuqori aniqligini 
ta‘minlaydigan sorbatlarning bitta yoki ikkita fizik-kimyoviy ko‗rsatkichlarini 
amaliy jihatdan ajratish mumkin emas. Shuning uchun ko‗pgina izlanuvchilar bu 
maqsadda omilli tahlil usullarini qo‗llashga harakat qilishgan [71]. Bu usulni 
qo‗llash uchun sorbat parametrlarining katta miqdori hisoblash tenglamalariga
kiritiladi va keyin tajribaviy dalillar asosida shu parametrlardan ushlanish

---

35 
kattaliklarining shakllanishiga ishonchli darajada ta‘sir etuvchilari tanlab 
olinadi. [71] ishda ko‗rsatilishicha, sorbatlarning eng ahamiyatli parametrlari 
jumlasiga molekulyar massa, bug‗lanishning molyar issiqligi, molyar refraksiya
hamda holat tenglamasi konstantalari; ahamiyatli bo‗lmagan omillarga esa
qaynash harorati, toza sorbat bug‗ining bosimi kiradi. Omilli tahlil varianti [52,53] 
larda foydalanilgan bo‗lib, bunda ketonlar va alkilpiridinlarning ushlanish 
faktorlarini (P) hisoblash uchun sorbat molekulalarining proporsional o‗lchamlari
X
1
, qutbliligi X
2
, funksional guruhning fazoviy o‗rab olish tasnifi X
3
va vitsinal 
alkil guruhlarining juft miqdori X
4
kabi parametrlar olingan: 
,
P
4
4
3
3
2
2
1
1
0