O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta Maxsus Ta’lim Vazirligi Samarqand Davlat Chet tillar Instituti Roman-German tillari fakulteti Ismoilova Ma’mura Mikromatnda o’rin holi va uning deyktik hodisalarini qiyosiy sintaksem tadqiqi

1.3. Lokativ elementli gaplarni tahlil qilishda foydanilgan lingvistik metodlar

Tillar materiallarini tahlil qilishda zamonaviy lingvistik tahlil qilish metodlaridan unumli foydalanish hamda ularni qiyosiy tadqiqotlarda qo’llash xozirgi zamon talablaridan hisoblanadi.

Ma’lumki, hozirgi paytgacha sintaktik mazmun muamolari so’z shakllari leksik manolardan kelib chiqqanligi sababli tadqiqotchilarning fikrlari bir-biriga mos kelmasligining guvohi bo’lganmiz. Ayrim tadqiqotchilar leksik ma’noning grammatikaning assi sifatida tan olishsa boshqalari esa leksik ma’noni inkor etishsa, uchinchi guruh tadqiqotchilar lingvistik kategoriya sifatida tan olishmaydi.

Tilshunoslik tarixidan malumki, ingliz va amerika lingvistik namoyondalari gapning sintaktik tahliliga turlicha yondashganlar. Masalan, sintaktik ob’ektni tahlil qilishda komponetlarga ajratib tahlil qilishning o’zi bir necha ko’rinishga ega. A.A. Xill tagmemalarni aniqlash, ya’ni tagmema bu gapning minimal funksional segmentlarga ajratish yani gap bo’laklarini o’z ichiga qamrab olishdir[85],zanjirli tahlilchi Z.C.Xerris bo’lib ,gap tarkibini elementar gapga aylantirish va distributsiya asosida ad’yunktlarga ajratish bo’yicha usuli bilan R.E.Longakr ham zanjirli tahlilning bevosita ishtirokchilariga ajratib tahlil qilish orqali amalgam oshiradi. Gapning sintaktik tahlili shu usulda borib bevosita ishtirokchilarga ajratib tahlil qilish usuli bilan chegaralangan.Ammo, ushbu tahlil usuli gap tarkibida ishtirok etgan birliklarning morfologik xususyatlari bilan cheklanib sintez jarayoniga o’ta olmaydi. Nihoyat, tranformatsiya grammatikapaydo bo’lgach segmentlarga ajratib tahlil qilish va distributiv usullarni qo’shib tahlil qilish paydo bo’ldi, va taraqqiy etdi. Amerikada uning namoyondalari N. Chomsky, 1957; E.Bach,1964; P.Roberts,1964; R.E.Lees, 1960; A.Hathaway,1967; P.S. Rosenbaum, 1967 va boshqalar. Ushbu lingvistik tahlil metodlari rivojlantirildi va o’zgacha uslublarga aylandi.

Hozirgi zamon tilshunosligining distributlik tahlil bevosita ishtirokchilarga ajratish metodi, transformatsiya, substitutsiya komponentlarga va sintaksemalarga ajratib tahlil qilish metodlari mavjud. Tanlangan mavzuni lisoniy tadqiq qilishda ushbu lisoniy metodlardan foydalanish ham tadqiqotchidan ilmiy ma’horat talab etadi.Tadqiqot jarayonida lisoniy metodlardan to’g’ri va unimli foydalanilganda til satxlarini bir-biridan farqlash ularning o’zaro munosabatlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Masalan: distributive tahlil metodidan foydalanishda, uning uch hodisasini farqlash kerak bo’ladi: a) qo’shimcha yoki to’ldiruchi distributsiya; b) qiyosiy qarama-qarshilik distributsiyasi; v) erkin almashtirish distributsiya[37,35]

Distributiv tahlil metodi tilning morfologik satxida kengroq qo’llanishi mumkin. Sintaktik satxda esa alohida olingan so’z shakllarining gap tarkibida o’zaro joylanishini emas, balki butun guruhga xos xususyatlari tahlil qilinadi. Bunday talab tadqiqot materiallarini ma’lum darajada oldindan qayta ishlashni talab qiladi. Hozirgi zamon tilshunosligida ushbu metod sintaktik satxda gap qurilmasida tanlangan sintaktik birliklarning o’rnini aniqlash va komponentlarga va sintaksemalarga ajratish metodi yordamida tahlil qilishda keng foydalanishi mumkin.

Bevosita ishtirokchilarga ajratib tahlil qilish metodidan tadqiqotda foydalanilsa, u asosan gap tarkibini sintaktik satxdan boshlab, tilning quyi satxi ya’ni morfologik satxga qarab davom ettiriladi. Bu metoddan foydalanish ham gap tarkibida o’rin holining semantic maydonini aniqlashda ijobiy natijaga erishish qiyin. Ushbu metod asosan sintaktik satxda gap qurilmasining eng katta ishtirokchilariga hamda eng kichik ishtirokchilaiga ajratib, ishtirokchilarning morfologik xususyatlarini modellashtirish usuli bilan tahlil qilinadi. Bu esa gapning faqat tashqi qurilmasini morfologik satxda sintez o’tgazadi, xolos.

Transnformatsiya metodi gapning ma’no va formal strukturasining o’zaro munosabati zaminida sodir bo’ladi natijada tilshunoslikda har bir gapning ichki (ma’no birligini ifadalovchi) va tashqi(formal) struktura kabilar paydo bo’ladi. Ya’ni “….the meaning of a sentence is conveyed by its deep structure, the form of asentence is given by its surface structure,,[80,122]

Tilshunoslikning tarixiga etibpr qaratilsa transformatsiya metodi asosan amerika va angliya lingvistik maktablari namayondalari Z.Xerris [88], E,Bax[125] “ Transformatsiya grammatikalari,, yaratilgach u rivojlana boshladi. O’sha davrda til satxlariga etibor berilmaydi, u asosan sodda gaplarning derevatsiyasi xamda segmentlarga ajratishda prosotika tamoillaridan foydalaniladi. Mazkur Grammatik nutq uning funksional vazifalari hamda gapning progmatik qatorini, qo’shma gaplarni tahlil qilmaydi. Ushbu maktabning vakillaridan N. Xomskiy gramatikani uch ya’ni sintaktik, semantik, fonologil komponent ajratadi [84]. Sintaktik komponentlar asosan semantic component asosida gapni mantiqiy jihatdan ifodalanishini nazarda tutgan holda uni gapning ichki qurulmasi deb ataydi. Natijada gapning tashqi va ichki qurilmalari (surface and deep structures) kabi atamalar paydo bo’ladi. Natijada transformatsiya metodi shakllanadi va gapning tashqi qurilmasi turli xil transformatsiya (ekplikatsiya, nominalizatsiya, adektivizatsiya, qo’shimcha qilish tushirib qolish va boshqalar) qilinishiga qaramasdan, gapning ichki qurilmasi tamonidan anglashilgan ma’no to’liq saqlanadi.

Diskriptiv lingvistika doirasida gapning tashqi va ichki strukturasini chuqur tadqiq qilish natijasida A.M.Muxin tamonidan gapni komponentlar va sintaksemalarga ajratib tahlil qilish lisoniy metodni ishlab chiqdi.Uning shogirdlari tamonidan qayt etilgan lisoniy metod (component va sintaksemalarga ajratib) tahlil qilishning til birliklarini sintaktik satxda qiyosiy tadqiq etish keng joriy etilmoqda(Muxin, 1968;1980; Usmonov,1992, 213-216; Ashurov,2007, Kubeysinova,2008; Jolliybekova,2008;Qayumova,2010; Usmonov. F,2012).

Mazkur ishimizda ingliz va o’zbek tillarida o’rin holi gaplarni komponent va sintaksemalarga ajratib ularning deyktik xolatlarini qiyosiy tahlil qilishdan iboratdir. O’rin holi gaplarni komponentlarga ajratib tahlil qilish deganda gap tarkibida ishtirok etayotgan sintaktik birliklarning o’zaro sintaktik aloqalarini aniqlab ularning differentsial sintaktik belgilarini hamda morfologik xususyatlarini aniqlashdan iborat bo’lsa, sintaksemalarga ajratib tahlil qilishda esa o’rinni ifodalaovchi sintaktik birliklarning differenttsial sintaktik semantic belgilarini ularning variantlari hamda sintaktik aloqalar asosida boshqa sintaksemalar bilan birikishini aniqlasa o’rin holini ifodalagan sintaktik birliklarning mikro matnda deyktik xususiyatlarini qiyosiy tahlil etishdan iborat.

Bu borada aytish joizki komponentlarga ajratib tahlil qilish tilning leksik satxida qaralganda O.N.Seliverstvaning takilachicha “…leksik birliklarning ma’nolarini, sinonimlarini, variantlarini va lug’atda konteksda aniqlashdan iborat”[59].Ammo bitiruv malakaviy ishimizda o’rin holi gaplarning sintaktik satxda qiyosiy tahlil qilishnig avzalliklarining guvohi bo’ldik. Chunki o’rin holi har ikkala tilda gap tarkibida boshqa komponentlar bilan turlicha sintaktik aloqalar yordamida bog’lanishi har xil differentsial sintaktik-semantik belgilarni qamrab olishi, har xil variantlarning mavjudligi kabilar keng yo’l ochildi.

An’anaviy grammatikalarda gapning sintaktik tahlili bosh va ikkinchi darajali bo’laklarga ajratilib tahlil etib kelinmoqda. Ammo gap tarkibini bo’laklarga ajratilib tahlil qilishda sintaktik ajraladigan va ajralmaydigan birliklardan farqlanmaydi. Gap bo’laklari tushunchasida elementar sintaktik birliklar hodisasiga etibor berilmaydi. Chunki bosh bo’laklar ham ikkinchi darajali bo’laklar ham sintaktik jihatdan ajraladigan birliklar bir sintaktik funksiyani bajaradi deb tan olinib kelmoqda.

Ma’lumki, hozirgi zamon tilshunosligining rivojlanishida tillarning qiyosiy tahlil qilish bilan bog’liq bo’lgan muammolarga qiziqishning o’sishi bilan bog’liqligi ma’lum. Bunday holda tadqiqotchilaning diqqat markazida qardosh va qardosh bo’lmagan tillar tizimini qiyosiy tahlil qilishda ummumiy lisoniy metodlar yotadi. Bunday xolatda A.V.Shirokovning takidlashicha “….lingvistik tahlil metodikasi nazariy jihatdan shunday bo’lishi lozimki, u metodika aniq tillarning umumiy va quyi sistemasini yoki mikrosistemasini qiyoslashda tillardagi umumiylikni va farqli tamonlarini asoslab berishga qodir bo’lishi kerak,, [75,269-271].Bu borada O’.Q.Yusupov qiyosiy tilshunoslik bo’limlarini aniq ko’rsatib (qiyosiy-tarixiy, tipologiya, chog’ishtirish tilshunosligi va chog’ishtirma tipologiya) va ularning asosiy vazifalarini atroflicha aniqlab berdi[103,10-14]

O’rin holi gaplarning ingliz va o’zbek tillari misolida qiyosiy tahlil qilishda birinchi bosqich soda gaplar tarkibida kelgan sintaktik birliklarni komponentlarga ajratib tahlil qilish natijasida amalgam oshiriladi. Bunda gapdagi sintaktik birliklarning o’zaro sintaktik aloqalarini aniqlash muhim ro’l o’ynaydi va aniqlangan sintaktik birliklarni bir-biridan farqlash ham muhim ahamiyatga egadir. Sintaktik birliklar orasida aniqlangan sintaktik aloqalar gapda ishtirok etgan komponentlarning differentsial sintaktik belgilarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Bunday differentsial sintaktik belgilar sintagmatik yo’nalishda komponentlarni qarama-qarshi qo’yish yoki contrast usuli orqali aniqlanadi. Shu borada takidlash joizki o’rin holida gaplarni qiyosiy tahlil qilishda transformatsiya tahlil metodidan keng foydaliniladi. Chunki uning yordamida gap tarkibida asosiy yadro komponentlarni aniqlashga keng yo’l ochib beriladi.

Ushbu masalada O’. Usmonovning takidlashicha “….gap qurilmasida ishtirok etgan sigmantik birliklar gap bo;laklarini ajratib tahlil qilish emas balki komponentlarga va sintaksemalarga ajratib tahlil qilish, gapdagi sintaktik belgilarni shakliy va mazmuniy mohiyatini atroflicha izohlashga keng imkoniyat yaratadi,,[68,107].

Mazkur ishda transformatsiya atamasi o’rniga eksperiment metodi atmasidan foydalanamiz. Lingvistik eksperment tahlil qilinayotgan gaplarda sintaktik birliklarning relevantlik(mutanosiblik) hodidsalarini ochib berishga imkon yaratadi. Demak aniqlangan sintaktik aloqalar yunksion modellar yordamida berilib ushbu sintaktik aloqalar asosida sintaktik birliklarning differentsial sintaktik belgilarini aniqlab ularning morfologik ifodalanish usullari esa komponent modellar asosida ifodasini topadi. Eksperiment metodi asosan ishimizda structural sintaktik asosida sigmantik yo’nalishda gap qurilmasidagi sintaktik birliklarning o’zaro sintaktik munasobatlarini hamda ularning differentsial sintaktik belgilarini, lokativlikning mikromatndagi deyktik xususyatlarini aniqlashtirishda ma’lum chegaradan chiqmagan holda tahlil qilinadi. Boshqacha qilib aytganda, lokativ elementli gaplardagi yadro va yadro bo’lmagan komponentlarni bir-biridan farqlashga imkon yaratadi. Deyksisga uchragan lokativ elementlarning ham mikromatnda sintaktik o’rnini aniqlab, ularning boshlang’ich gapdagi sintaktik o’rniga mutanosibligini va nomutanosibligini atroflicha chegaralashda eksperiment metodidan turlicha usullaridan foydalanishi mumkin.

Navbatdagi o’rin holi esa aniqlangan komponentlarning differentsial sintaktik-semantik belgilarini paradekmatik yo’nalishda yani oppozitsiya usuli yordamida aniqlaydi.

Gap tarkibidagi sintaktik birliklarni sintaksemalarga ajratib tahlil qilishda avvalambor kategorial differentsial sintaktik semantic belgilarni aniqlab, ular asosida gap tarkibida tutgan o’rniga qarab nokategorial belgilar aniqlanadi.

Sintaksemalarni aniqlashda tahlil qilinayotgan gapdan tashqari, ya’ni ushbu gapdagi sintaksemani boshqa gapdagi bir xil sintaktik o’rinda kelgan sintaksemalari bilan yani turli tizimli tillar misolida qiyoslanadi. Bunda eng muhim masalalardan biri gap tarkibidagi sintaktik birliklarni komponentlarga ajratishda ham sintaksemalarga ajratishda gap qurilmasida bir xil sintaktik aloqa asosida amalga oshiriladi. Ya’ni A.M. Muxinning takidlashicha “Gap qurilmasining komponentlarga ajratib tahlil qilish yani sintaktk birliklarni sintaktik aloqalarni aniqlash hamda ularning differentsial sintaktik belgilarini bir-biridan farqini ochib tahlil qilish structural sintaksisning ob’ekti hisoblanadi .Gapdagi sintaktik birliklarni paradikmatik yo’nalishda sintaksemalarga ajratib tahlil qilish funksional siktaksisning vazifasiga kiradi”[47,154]

Gaplarning bunday lisoniy metodlar bilan tahlil qilish quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:Birinchidan gap tarkibidagi sintaktik birliklarning shakliy va mazmuniy xususiyatlarini o’rganishga imkoniyat yaratadi; ikkinchidan gaplarni sintaktik va sintaktik satxda semantik jihatdan tasniflashni asoslab beradi; uchinchidan gap tarkibidagi elementlarni sintaksemalarga ajratib tahlil qilish jarayonida system munosabatlarni sintaktik qatlamda o’rganishga davat etadi,chunki har bir sitaksema sintaktik birlikning mazmunini tashkil etadi, bu esa sintaksemalar paradekmatik qatorini aniqlashda tadqiqotchiga keng imkoniyat tug’diradi; to’rtinchidan, lingvistik tahlil metodlaridan qoliblashtirish eksperiment metodlaridan foydalanishga keng yo’l ochib beradi; beshinchidan tadqiqot natijalari yani sintaksemalarning sintaktik munosabatlari va ularning variantlarini qoliblashtirish va lisoniy metodlar asosida tahlil qilish turli tizimli tillarda o’rin holi gaplarni qiyosiy tadqiq qilishga asosiy baza sifatida xizmat qiladi; oltinchidan lokativlikni ifadalovchi sintaktik birliklarning mikro konteksda deyktik xususiyatlari sintaktik satxda semantic jihatdan nomunatasibligi va ularning paratekmatik qatorini aniqlash vazifalari amalgam oshiriladi; yettinchidan, o’rin holi (lokativ) gaplarni komponentlarga va sintaksemalarga ajratib tahlil qilishda va deyktik xususiyatlar qiyoslanayotgan tillarda asosiy o’xshashlik va noo’xshashlik aniq ko’rsatishga imkon bo’ladi.

Bularning bari bizning fikrimizcha, o’rin holi (lokativlik) gaplarni system tahlilining asosiy tamoillari hisoblanadi. Turli tizimli tillarni tahlil qilishda system tahlil tamoillariga rioya qilmaslik, tanlangan obyektni atroflicha talqin etmaslikka olib kelishi mumkin.

Gap qurilmasida lokativ semalarning ifodalanishida kesim o’rnida kelgan fe’lning o’rniga bog’liq, ular ikki ko’rinishdan iborat: 1) lokativ ob’ekt funksiyasida kelishi va 2) lokativlikning dinamik hol vazifasida kelishidir[65,14]. Lokativlikning bunday ko’rinishi S.D.Katsnelsoning fikricha “…grammatik sathda lokativlikning ikki ko’rinishi peridikatning shakily valentligi asosida aniqlanadi,, [32, 47].

Ummuman olganda, ingliz tili lokativlikni ifadalovchi sintaktik birliklar subordinativ aloqa asosida kesim o’rnida keladigan quyidagi fellar bilan bog’lanib keladi: enter, approach, cross, lie, stand, sit, live be, abide dwell, inhabbit, lodge, nestle, reside, roast, sojourn, stay, walk, amble, dodder, follow, hobble, limp, merit, pece, paddle,roam, rove, saunter, sough,shamble, shuffle, sidle,stagger,stack,stride,stroll,stream,stump,swagger,

Swing,toddle,totter,tramp tread,trip,trot,trudge,wiggle va boshqalar.O’zbek tilida ham gap qurilmasida quyidagi harakatni ifadolovchi fe’llar kesim o’rnida kelganda lokativlikni ifodalovchi elementlar kesim bilan sintaktik aloqa yordamida bog’lanadi: ko’rmoq, yaqinlashmoq, kesib o’tmoq,yotmoq,turmoq,o’tirmoq,yashamoq,bo’lmoq,bajarmoq,boshqa yo’ldan bormoq,yayov yurmoq,qaltiramoq,oqsamoq,sayoxat qilmoq va hakozo harakatni ifadalamoqchi fe’llar yordamida lokativ sema va ularning variantlarini yuqorida qayt etilgan lisoniy metodlar asosida aniqlab tahlil qilinadi.