O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

 
9.4. Bilimni boshqarish tizimi 
 
Hozirgi paytda AQShda axborot sohasi xodimlari 50 % dan ko‘proqni tashkil 
qiladi. Yangi axborot texnologiyalari ikki prinsipga asoslangan. 
Hamma klassdagi kompterlar tayyorlanmagan dasturlari keng ommasi uchun 
qo‘l  yetadigan  bo‘ladi  (oxirgi  foydalanuvchilar):  boshqaruvning  umumiy 
vazifalarini  bajarish  chog‘idagi  iyerarxin  taqsimlanishda  kompyuterlar  odamlar 
kommunikatsion  munosabatlariga  ulangan  bo‘lishi  kerak.  Ular  faoliyatidagi  bu 
jarayonlar axborotlarni qayta ishlashning qog‘ozsiz eng yangi texnolgiyalari asosida 
global va lokal tarmoqlar yaratish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
Kompyuterlarning eng yangi avlodi loyihalari yangi axborot texnologiyalarini 
joriy etish ham salohiyat nazariyasi yirik yutuqlari tufayli amalga oshiriladi. Bunda 
maxsus  dastur  apparatlar  bilan  imzolangan  vositalar,  kompyuterlar  xususiyatlari 
tushuniladi.  Ular  inson  ijodiy  faoliyati  jarayonlari  natijasida  tug‘iladi.  Bu  holda 
qaror sifati, mazkur vaziyatda mosligi butunlay 
va  to‘liq  tegishli  fanlar  sohasida 
mutaxassislarning ishlariga bog‘liqdir. 
Hozirgi  vaqtda  sun’iy  intellektual  bo‘yicha  ishlanmalar  va  nazariyada  to‘rt 
yo‘nalishni ajratish mumkin:  

 
ijodiy jarayonlarni imitatsiya qilishga urinish va nazariya; 

 
kompleks interfeys diologik nazariyasi, ya’ni oxirgi foydalanuvchi uchun 
kompyuter bilan muloqat vositasi nazariyasini yaratish; 

 
kompyuterlarni ichki «intellektualizatsiya»sini oshirish vositalari; 

---

                      
278 

 
maqsadga yo‘naltirilgan robotlar xulqi nazariyasi. 
Ijodiy  jarayonlarni  imitatsiyalash  sohasida  ishlanmalar  o‘yin  vazifalarida 
(shaxmat,  shashka  va  boshqa),  musiqiy  asarlar  sintezida,  avtomatik  tarjimalarda, 
matnlarni  sintez  va  nutq  tahlilida  hisoblash  vazifalarini  yechish  uchun 
kompyuterdan  foydalanish  bilan  bir  vaqtda  boshlandi.  Ijodiy  vazifalarning  katta 
qismini dasturlashtirish asosida ikki psixologik fikrlash modeli (yoki gipotezalar)ni 
ko‘rib chiqish mumkin: 
1.  Labirint  modeli  XX  asr  boshida  E.  Torndayk  tomonidan  olg‘a  surilgan. 
Uning  mohiyati  shundaki,  ayrim  labirintlarda  yo‘lni  qidirish  maqsadga  erishish 
imkoniyatidir.  Uning  muvaffaqiyati  istiqbolsiz  va  istiqbolli  variantlarni  hisoblash 
orqali  maqsadga  erishish  bilan  kesishgan  evristik  (algoritimlar)  usullar 
takomillashuviga bog‘liq (masalan, shaxmat dasturlari). 
2.  Sementik  model,  asosida  har  qanday  ijodiy  jarayon  boshlang‘ich  va 
maqsadli  vaziyatga  tarkibiy  tafsilot  yozilgan  mavjud  hol  degan  faraz  yotadi. 
Boshlang‘ich  va  maqsadli  vaziyatni  qo‘shish  vazifasini  yechish  yo‘li  yotgan  o‘sha 
imkoniyat labirintidir. Agar tarkib ostida butunlik tushunilsa, ayrim obrazlarni olib 
boruvchini  tashkil  qiladigan  ajralmas  tasavvur  kvant  bilimlar  hisoblanadi. 
Kompyuterlarning  ichki  intellektualizatsiyasi    bo‘yicha  ishlar  sohasida  hal 
qilinayotgan vazifalarni ajartishda yutuqlar bor. Shuningdek ma’lumotlar oqimlarini 
boshqarishni hisoblashga o‘tish yo‘li mavjud dasturlarga o‘tish komanda bosqichlari 
emas, balki ob’ektlarga nisbatan tasdiqlar to‘plamiga o‘tishdir. Unda topshiriqdagi 
ishtirokchilar  va  ular  o‘rtasidagi  munosabatlar  qatnashadi.  Bu  barcha  choralardagi 
o‘xshashlik komptyuterlar unumdorligini oshiradi. 
Intellektual  interfeys  oxirgi  foydalanuvchi  uchun  kompyuterning  quyidagi 
xususiyatlarni  yuzaga  chiqarishga  imkon  beradi:  ayrim  tabiiy  tildagi  o‘z  fani 
sohasida  tildan  chetga  chiqmasdan  mutaxassislar  imkoniyatlarga    ega  bo‘lishlari 
kerak: 

 
ma’lumotlar ba’zasida (bilimda) zarur hujjatlar va faktografik axborotlarni 
qidirishni amalga oshirish; 

 
kompyuterda  bilimlarni  akkumulirlashganidan  foydalanib  fanlar  sohasi 
haqida  axborot  olish,  murakkab  tizimlarida  jarayonlar  diagnostikasi  va 
tanib olishni amalga oshirish, mantiqiy xulosalar chiqarish; 

 
rejaviy  va  boshqaruv  vazifalarni  ularni  qo‘yilishi  bo‘yicha  (tafsilotlariga 
ko‘ra)  va  tegishli  matematik  modellar  bazasida  mavjud  ma’lumotlarga 
qarab hal etish; muammolar tafsiloti bo‘yicha fan sohasi tilida matematik 
modellar  avtomatik  qurilishini  ta’minlash  va  hisob-kitob  dasturlarini 
avtomatik sintez qilish. 
Sun’iy  intellekt  funksiyasini  amalga  oshiruvchi  intellektual  interfeysda  to‘rt 
kompanentni  ajratish  mumkin.  Bosh  komponent  –  fan  sohasida  fikrlashning 
semantik  modeli,  u  kompyuterda  aks  etgan  bilimlar  tizimi  asosidagi  tasavvurlarga 
qurilgan,  ma’lumotlar  bazasi  va  bilimlar  bazasidan  iborat.  Bilimlar  bazasi 
deklorirlangan 
bilimlar 
fragmentlari 
(kvantlar), 
(xotirada 
saqlangan 
ma’lumotlardagi axborotlar) va olinadigan bilimlar mazmuniga ega. Ular dasturlar 
va  apparatlar,  ob’ektlar  haqida,  fanlarda,  hodisa,  jarayonlar  natijalarida  hosil 
bo‘ladi.  Bu  bilimlar  fragmentlari  kompyuterda  maxsus  belgilangan  grafiklar 

---

                      
279 
ko‘rinishida    turli-tuman  semantik  tarmoqlarda  amalga  oshiriladi.  Ma’lumotlar 
bazasi aniq ma’lumotlar mazmuni va bilimlar fragmentlari harakteristikasiga ega. U 
yoki  bu  aniq  vaziyatda  fan  sohasida  bozor  sharoitida  faoliyat  ko‘rsatadi  va  ishlab 
chiqarish quvvatlari (o‘tkazish qobiliyati)  ni  taraqqiy  ettirish,  kadrlar  tayyorlashga 
xizmat qiladi. 
Yangi  axborot  texnologiyalarida  asosiy  rol  biznes-reja  vazifasini  amalga 
oshiruvchi tizimlarga  tegishlidir. Axborot menejmenti va  axborot texnologiyalarini 
doimiy  ravishda  takomillashtirib  borish  darajasining  o‘zi  ham  undan  kam 
ahamiyatga ega emas.