O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Jadval 19
Dunyo mehmonxonalarini boshqaruvchi yirik kompaniyalar

Kompaniy

Shtab-

Nomer

Mehmon

a

kvartira-

lar soni,

xonalar

lar

ning

mingta

soni,

Eslatma

joylashgan

birlikda

joyi

Richfild

AQSH

33.5

141

«Xilton

Xoutelz

Korpa-

Xospiteliti

reyshn», «Ay-Ti-Ti Sheraton»

Servaysiz

va boshqa aksiyalarini egal-

laydi. O‘ntadan ortiq

xuusiy

mehmonxonalarga ega. Ikkita

mamlakatda

mehmonxonalarni boshqarish

shartnomasiga ega. Boshqaruv

sohasidan olgan daromadi 552

mln. AQSH dollari. Oziq-

ovqat va

ichimlik

lardan

olingan

daromad 200 mln.

AQSH dollari.

Intersteysh

AQSH

29.6

130

«Marriot

Inerneshnl»,

«Xil-

230

Xoutelz

ton Xoutelz

Korporeyshn»,

«Ay-Ti-Ti

Sheraton»,

«Xolidey Inn

Uorlduayd» va

yana12korxona-larning

aksiyasiga egalik qiladi. Ikkita

xususiy

otelga

ega.

Uning

umumiy

daromadi

587 mln.

AQSH

dollari.

Mehmon-

xonalarning

yuklanish

koef-

fitsenti -73%.

Dablitri

AQSH

21.6

81

—

Xoutelz

Kvinz

Buyuk -

21.2

172

«Xolidey

Xauziz

Inn

Uorl-

Mout

britaniya

duayd»,

«Mout

Xauziz»,

Xauziz

«Kvinz Xoutel»,

«Austrotel»

va «Bilderberg» aksiya-lariga

egalik

qiladi.

Yevropa,

jumladan, Buyukbritaniyadagi

mehmonxonalarni boshqaradi.

Ameriken

AQSH

16.9

96

«Xospiteliti

Franchayz

Djenral

Sistems»,

«Xolidey

Inn

Xospiteliti

Uorlduayd»,

«Best Uestern

Inerneshnl»

va

boshqa

aksiyalariga

egalik

qiladi.

Uchta

mehmonxonaga

birgalikdaega-likqiladi.

Boshqaruv

faoliyati-dan

olingan

daromad

270

mln.

AQSH dollari.

Manba: A.Yu.Aleksandrova. Mejdunarodniy turizm. M., 2004.
Turistik bozorda o‘z mavqeini mustahkamlash, maqomini oshirish va moliyaviy ko‘rsatkichlarini yaxshilash maqsadida kompaniya boshqaruvchisi kuchlarni birlashtiradi. Korxonalar egalari bilan shartnoma tuzishda ular birgalikda o‘z manfaatlarini himoya qilishi osonroq kechadi. Kontragentlar o‘rtasidagi munosabatlarda o‘zaro manfaatli aloqalar bugun muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki mulkdor professional menejerlarga talabni tobora qattiqroq qo‘yayapti. Ular kompaniya boshqaruvchisi uning mehmonxonasi egasi bo‘lishini istaydi. Uning bilan moliyaviy qaltisliklarni baham ko‘radi. Bu bilan mulkdan qanday qilib samarali foydalanish lozimligini rag‘batlantiradi. «Xayyatt Xoutelz Internesheynl» korporatsiyasi prezidentining so‘zlariga ko‘ra: «Boshqaruvda mutloq shartnomalar davri o‘tdi. Endi mehmonxonalarni investitsiyalovchi odamlar boshqaruvi o‘z manfaatlarini ular bilan baham ko‘rishni istashadi».
TMK mehmonxonalar strategiyasi kuchli va kuchsiz tamonlar xorijiy ekspansiya turli usullarining murakkab birligi hisobga olish yo‘li bilan shakllanadi.
Hozirgi vaqtda jahon mehmonxonalar xo‘jaligi jiddiy o‘zgarishlar davrini boshidan kechirmoqda. Sektorni tarkibiy qayta qurish jarayoni ro‘y beryapti. Ishlab

231

chiqarishni boshqarish va tashkil etish shakllari o‘zgaryapti va transmilliy favoliyatini tashkil etish moddellari yangilanyapti.
Keyingi uch o‘n yilliklar davomida eng samarali model amerikaniki bo‘lib hisoblanadi. U mehmonxonalar taraqqiyotiga kuchli ta’sir o‘tkazmoq va u ommaviy ketma-ket ishlab chiqarish tizimi tamoyillaridan foydalandi. Bu tamoil birinchi marta AQSH da G.Ford avtomobil zavodida joriy etildi. Bu tizim ishlab chiqarish
jarayonlarini standartlash, tipiklashtirish, konverterlashga asoslangan. Mehmonxonalar xo‘jaligida ketma - ket ommaviy ishlab chiqarishni tashkil etishning amerika modeli mablag‘larni joylashtirshning yuqori darajada milliy standartlashtirishda namoyon bo‘ldi. Ularning tarmoqlari “Xolidey Inn», “Best Uestern motel”, “Xavard Jonson” singari mexmonxonalar kompaniyalari sharofi ila tez su’ratlarda kengayib bormoqda.

50. 
    asrning 50-60 yillarida mehmonxonalar biznesini tashkil etishning amerikacha modeli o‘zining gullab yashnagan cho‘qqisiga yetdi. Uning ustunligi va harakterli qirralari turistlarga, eng avvalo AQSH lik turistlarga yaqqol ko‘rindi. 1955 yil “Istambul Xilton” oteli tantanali ochilish marasimida ishtirokchilardan biri mehmonxonalar “Xilton Xoutelz” zanjiriga kiruvchi shunday xotirilaydi: “Biz
    

Istambuldan uchib kelganimizda, bu qadimgi shahar sirli va romantik olamga chuqur g‘arq bo‘ldik deyishimiz ortiqcha”. Men bu shahar «Oltin muguz» Amerikaning kichkinagina bo‘lagini o‘zida mujassam qilgan ulkan kengliklar ekanligini his etdim. Ochilish marosimida Konrod Xilton uning har bir oteli mittigina Amerika ekanligini aytdi.

Amerika modeli qattiy ma’muriy boshqaruv usullariga asoslangan. Otellar xodimlari tor ixtissoslikka ega edilar. Ularning barchasi xatti harakatlari instruksilar va bevosita rahbarlik ko‘rsatmalariga bo‘ysindirilgan edi. Bular esa ishlab chiqarish tizimi ishni yaxshi yo‘lga qo‘yishni ta’minlaydi. Mehnatni tashkil etishda amerikaliklar munosabatini o‘rgangan Buyukbritaniyalik menejerlar ishning standart usullari samarali ekanligini ta’kidlashdi. Ular yana amerikalik hamkasabalarining ish usalubi prinsipal asarlari – doimiy ravishda foyda va zararni hisoblab borishlariga e’tiborini qaratdilar. Keyinchalik bu ish tamoiliga yevropaliklar ham amal qila boshladilar.
Mehmonxona biznesini boshqarish va tashkil etishning amerikacha modeli urushdan keyingi jahon bozori talablariga haddan tashqari mos keldi. Is’temol talablari qondirilmagan sharoitda amerika kompaniyalari mehmonxonalar xizmatida
ketma-ket ommaviy ishlab chiqarishga umid bog‘ladilar. Ular o‘zlarining mehmonxonalar zanjirini o‘z mamlakatlaridan tashqari uzoq-uzoq mamlakatlarga yoydilar. Bunda mahalliy mehmonxonalar kompaniyalarning raqobatda ojizligi qo‘l keldi. Amerika transmilliy korporatsiyalarining xorijdagi ekspansiyasi deyarli to‘siqqa uchramay bosib bora boshladi. O‘nta yetakchi xalqro mehmonxonalar kompaniyalaridan sakkiztasi amerikanikidir. Dunyodagi otellarning yarimi va xonalarning 56% Amerika TMK ulushiga to‘g‘ri keldi.
O‘tgan asrning 80 – yillarida Amerika modeli o‘z nufuzini yo‘qota boshladi. Uning samaradorligini pasayishi birinchi navbatda is’temol talablarining o‘zgarishi bilan bog‘liq edi. Jahon bozorining ehtiyoj mollari va xizmatlar bilan seroblashgani amerikacha ommaviy ishlab chiqarish standart mahsulotlarini yetkazib qo‘ydi.

232

Talab differensiyalashib (tabaqalashib) qoldi. Uni qondirish uchun keng iste’mol assortimentida sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish talab qilinardi. Ko‘pchilik turistlar uchun standart joylashtirishlar ustunlikdan bosh yetishmovchilikka aylandi.
Sayohatchilardan birining xotiralarida Amerika mehmonxonalari zanjiri fenomen va keng qamrovli standartlashtirishga nisbatan his tuyg‘usi ifoda etilgan: «Men shaharning uzoq chekkasigacha yetib borgach fontanli hashamatli bino turishi kerak bo‘lgan joyda kutilmaganda o‘zicha ko‘chib kelgan» «xolidey Inn»ni ko‘rdim. Qurilish shunchaki katta va ko‘rimsiz tashlandiq bir joyda qurilgan ediki hafsalam bir bo‘ldi. No‘noqlik bilan shablon quticha shaklida qurilgan bino derazalari qiyshaygan, kirishdagi qorong‘u yo‘lak, o‘tgan qaytganlarni qayd etuvchi devordagi videokamera, yashil plastik ko‘rsatkichlarni ko‘rib huzr qilib, so‘lim go‘shada dam olish orzurarimiz chippakka chiqdi. U xuddi mashinalar qo‘yiladigan joyga o‘xshardi. Uni ko‘rkam qilish uchun Sariq chaqalik ham ish qilinmagani ko‘rinib turardi.
Yangi bozor sharoitida konveyer usulida ishlab chiqarish tizimida
egulivchanlik yetishmasdi. U juda ham inersion bo‘lib chiqdi. Amerika TMK doimiy o‘zgarib turuvchi is’temol talablariga tezda javob berishga qodir emasdi.
Mehmonxonalar biznesini boshqarish va tashkil etishning amerikacha modeli inqirozi turli shakllarda namoyon bo‘layotir. Jahon bozoriga Yapon, Britan, Syangan (Gankong), Skandinav, Fransuz operatorlari chiqdilar va Amerika kampaniyalarini siqib chiqara boshladi. Bunda ayniqsa Fransiya «Akkor»guruhini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Bu gurhda 1978 yilda 45 otel bo‘lgan bo‘lsa 1989 yilga kelib ularning soni 263 taga (84%ga) o‘sdi, 1994 yilga kelib esa dunyo bo‘yicha 2265 otelga ega bo‘ldi. Bundan tashqari Britaniya kampaniyalari tamonidan uch yetakchi Amerika mehmonxonalar zanjiri sotildi. «Xolidey Korporeyshn» o‘ziga tegishli «Xolidey Inn» aksiyalarini Britaniya kompaniyasi «Bass Xoutelz End Risorts»ga boy berib qo‘ydi. «Xilton interneyshnl»
«Ledbrouks»kompaniyasi tamonidan nazorat qilinmoqda. «Inter-Kontinental «Xoutelzx End Risorts» «Grant Metropoliten» tamonidan sotib olindi. Keyinchalik esa uni Yaponiyaning «Seybu Seyzon» kompaniyasiga sotib yubordi. 1998 yilda u yana «Bass Xoutelz End Risorts»ga qayta sotildi.
Davr menejerlardan boshqacha fikrlashni talab qilardi. Amerika mehmonxonalar kompaniyalari kadrlar tayorlashda AQSH bosh yo‘nalishidan kelib chiqib o‘zining milliy standarlarini dunyoga yoyishni ko‘zlagan edi. Bu tamoilga amal qilgan Amerika mehmonxonalar kompaniyalari avvalo amerikalik turistlar uchun xos muxit yaratdilar. Ularni mahalliy va begona kishilardan ajratib qo‘ydilar. Shu tariqa amerikaliklarga sayohat uchun qulay shart- sharoit yuzaga keldi.
Ammo hayot qabul qiluvchi mamlakat milliy madaniy xususiyatlarini hisobga olishga majbur etdi. Birinchi mult madaniy firmalar paydo bo‘ldi. O‘zgarish zarurligini anglagan amerikalik mehmonxonalar korporatsiyalari boshqaruv xodimlari o‘rtasida «globallashuv bo‘yicha qo‘llanma» tarqatdilar.
Amerikaliklarnikidan farqli ravishda Yevropaliklar mehmonxonalar ishini tashkil etishga avval boshdan yumshoqroq yondoshdilar va standartlashga kam darajada e’tiborni qaratdilar. «Akkor» fransuz guruhi rahbarlarining fikricha,

233

kompaniya xalqaro muvaffaqiyatga egiluvchan xo‘jalik yuritish tizimi va milliy muhitga ko‘nikish tufayli erishgan.
Kelib chiqishi Osiyodan bo‘lgan boshqa model ham bor. Dunyoda Yapon, Syangan (Gonkong) mehmonxonalar zanjiri bilan birga tobora ko‘proq tarqalib borayapti. U butunlay uzoq istiqbollarga mo‘ljallangan. TMKlar va ularning barcha korxonalarining asosiy hayotchanligi mezonlaridan biri uzoq davr mobaynida egiluvchan va samarali faoliyat ko‘rsatishi hisoblanadi. Bunday yondoshuv juda muhim. Chunki Osiyolik mehmonxonalar TMKlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalar hajmlarini oshirib borishadi. Ayrim mutaxassislarning baholashlaricha, 2019 yilga borib, dunyodagi yetakchi 10 ta mehmonxonalar zanjirining yarimi o‘zining Osiyolik tub ildiziga ega bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda har uchchala modelning o‘zaro yaqinlashish tendensiyasi ko‘zga tashlanmoqda. Ko‘proq samaraliroq boshqaruv usullarining qo‘llanish va innovatsiyalar almashish jarayonlari kechayapti. Shu munosabat bilan, xo‘sh, Amerika, mehmonxonalar TMKlar prinsipial jihatdan strategiyasini o‘zgartiradimi yoki modifitsirlashtiradimi? degan savol tug‘iladi. Hozircha bu savol javobsiz
turibdi.