O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti

O’rta Osiyoda eng qadimgi 

arxivlarning vujudga kelishi 

Муаммоли савол: Рус олимларининг ушбу хулосалари  

тўғрими

? 

---

 

7 

ega  emasmiz.  Bizgacha  yetib  kelgan  oz  sonli  yozma  manbalarda  ular  haqida 

ma’lumot  berilmaydi.  Shuning  uchun  bo’lsa  kerak,  yuqorida  ta’kidlab  o’tilganidek 

ayrim  arxivshunoslar  O’rta  Osiyoda  to  Rossiya  istilosiga  qadar  maxsus  arxivlar 

bo’lmagan degan fikrlarni bildirganlar. Ammo, bu fikrlar haqiqatga to’g’ri kelmaydi. 

Avvalo  shuni  qayd  etish  kerakki,  har  qanday  davlat  hujjatlarsiz  faolit 

ko’rsatishi  amri  maholdir.  Shunday  ekan,  Ahmoniylar,  Yunon-Baqtriya  va  Kushon 

davlatlarida zamonigacha kechgan davrda ham arxivlar bo’lgan, lekin ular bizgacha 

yetib  kelmagan  yoki  hozirga  qadar  topilmagan.  Bundan  keyingi  arxeologik 

tadqiqotlar  jarayonida  O’rta  Osiyoda  eng  qadimiy  arxivlarning  topilishi  ehtimoldan 

holi emas. 

Vatanimiz hududida qadim zamonlarda arxivlarning mavjud bo’lganligi 1948-

1950  yillarda  Xorazmdagi  Tuproqqal’a  xarobasida  S.  P.  Tolstov  boshchiligida  olib 

borilgan arxeologik qazishmalar paytida isbotlandi. Bu yerda milodiy III-IV asrlarga 

oid xorazm tilida yozilgan 100 ga yaqin hujjat topildi. 

Bu  hujjatlar  Xorazm  podsholari  arxiviga  tegishli  ekanligi  aniqlandi.  Ularning 

18  tasi  yog’ochga,  ko’pchiligi  oshlangan  charmga  yozilgan.  Hujjatlarning  8  tasi 

yaxshi saqlangan. Hozirgi kunga qadar 100ga yaqin hujjatdan atigi 26 tasini olimlar 

o’qishga muvaffaq bo’ldilar. 

Tuproqqal’a arxiv hujjatalarining 2 guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga 

soliq  hujjatlari  kiradi.  Ular  yog’ochga  yozilgan.  Ikkinchi  guruh  (teriga  yozilgan) 

asosan  xo’jalik  hujjatlari  bo’lib,  ularga  podsho  xazinasiga  tushgan  jarimalarning 

nomi, miqdori hamda qayerdan kelganligi yozib qo’yilgan. 

Shunday  qilib,  tarixiy  faktlar  O’rta  Osiyoda  arxivlar  qadimgi  zamonlardan 

mavjud bo’lganligini ko’rsatmoqda. 

 

Ilk  o’rta  asrlarda  O’rta  Osiyo  hududida  mavjud  bo’lgan 

mayda  davlatlarda  arxivlar  mavjud  edi.  Bu  fikrni  1932-

1933  yillarda  hozirgi  Tojikiston  Respublikasi  Panjikent 

nohiyasidagi  Mug’  tog’ida  joylashgan  qadimgi  qasr 

xarobalaridan  topilgan  so’g’d  arxivi  to’la  tasdiqlaydi.  Mug’  tog’idagi  so’g’d  arxivi 

deb ataluvchi bu majmua VII asr oxiri va VIII asr boshlariga oid 80 ga yaqin noyob 

hujjatni o’z ichiga oladi. Ular So’g’d podsholigiga tobe bo’lgan Panj hokimi saroyi 

hamda  turli  viloyatlar  hokimlari  va  amaldorlarga  tegishli  hujjatlar  yig’indisidan 

iborat. Arablarga qarshi kurash jarayonida Panj hokimi, bir muddat So’g’d podsholigi 

taxtiga  da’vogarlik  qilgan  Divashtich  o’z  otryadi  bilan  Mug’  tog’ida  joylashgan 

mudofaa  qasriga  chekingan.  Shunda  saroy  hujjatlari  ham  bu  yerga  keltirilgan.  722 

yilda  arablar  qasrni  shturm  bilan  olib,  uni  buzib  tashlaganlar.  Hujjatlar  vayron 

bo’lgan  qasr  ostida  qolib ketgan va  1210 yil  o’tgandan  so’ng topildi.  So’g’d  arxivi 

hujjatlari yurtimizning ilk o’rta asrlar tarixiga doir g’oyat muhim ma’lumotlar beradi. 

Arab  halifaligi  hukmronligi  tugatilgandan  so’ng  Movarounnahrda  tashkil 

topgan Somoniylar davlatida arxivlar tashkil etiladi. Mashhur olim Abu Ali Ibn Sino 

o’z  tarjimayi  holida  saltanat  poytaxti  –  Buxoroda  ulkan  kutubxona-arxiv  mavjud 

bo’lganligini  qayd  etadi.  Ishonch  bilan  aytish  mumkinki,  Qoraxoniylar  va 

Xorazmshohlar 

davlatlarida, 

mo’g’ullar  hukmronligi  davrida,  Temuriylar, 

Shayboniylar  va  Ashtarhoniylar  zamonida  ham  arxivlar  faoliyat  ko’rsatgan.  Lekin