O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti

O’rta asrlarda 

Movarounnahrda arxiv 

ishi 

---

 

8 

turli  tabiiy  ofatlar,  istilolar  hamda  to’xtovsiz  o’zaro  urushlar  oqibatida  arxivlar  va 

ularda  saqlangan  hujjatlar  nobud  bo’ldi,  bizgacha  yetib  kelmadi.  Hozirgi  kunda 

O’zbekiston  Respublikasi  Markaziy  Davlat  arxivida  saqlanayotgan  eng  qadimiy 

hujjatlar XIII va undan keyingi asrlarga doir vaqfnomalar hisoblanadi. 

 

Buxoro,  Xiva  va  Qo’qon  xonliklarining  XIX 

asrgacha  bo’lgan  hujjatlari  baxtga  qarshi 

bizgacha 

yetib 

kelmagan. 

Xonliklar 

hukmronligining  so’nggi  davri  (asosan  XIX  asr  oxiri  va  XX  asr  boshlari)  ga  oid 

hujjatlar qisman saqlanib qolgan. 

1873  yilda  chor  qo’shinlarining  Xivaga  qilgan  yurishida  qatnashgan 

sharqshunos  A.  Kun  xon  saroyini  tintuv  qilish  chog’ida  300  ga  yaqin  kitob  (sharq 

qo’lyozmalari) va har xil hujjatlarni yig’ib oladi. Hujjatlar asosan xonning kirim va 

chiqimlari  haqida  ma’lumot  beruvchi  materiallar,  diplomatik  yozishmalar  va  bir 

qancha vaqfnoma hamda mulkiy yorliqlardan iborat edi. Xiva xoni arxivini o’rgangan 

A.  Kun  o’z  vaqtida  uning  to’liq  emasligini  va  hujjatlar  asosan  xonlik  tarixining 

so’nggi davriga oid ekanligini qayd qilgan edi. 

Xiva  xoni  arxivi  va  kutubxonasini  shoshilinch  tarzda  ko’rib  chiqqan  A.  Kun 

ayrim hujjatlarni Rossiya Fanlar Akademiyasining Osiyo muzeyiga topshirish uchun 

tanlab  oladi, qolganini  esa  general  fon  Kaufman  imperatorning  Sankt-Peterburgdagi 

Xalq  kutubxonasiga  (hozirgi  Saltikov-Shchedrin  nomidagi  Xalq  kutubxonasi)  ga 

sovg’a qilib yuboradi. Shundan so’ng Xiva xonining arxivi hammaning esidan chiqdi. 

Ularni  1936  yilda  eslatib  o’tilgan  kutubxonada  tadqiqot  ishlarini  olib  borgan 

sharqshunos  olim  P.  Ivanov  topdi.  Ayni  paytda  P.  Ivanov  kutubxonaning 

qo’lyozmalar fondida saqlanayotgan hujjatlarning bir qismi Qo’qon xonligiga tegishli 

ekanligini  ham  aniqladi.  P.  Ivanov  tomonidan  hammasi  bo’lib  turli  kattalik  va 

hajmdagi 120 ta daftar topildi. Hujjatlar 1822-1872 yillarga tegishli edi. 

Qo’qon  xonligi  arxivining  taqdiri  ham  shunga  o’xshashdir.  Xudoyorxonning 

1875  yilda  Qo’qondan  qochishi,  yo’lda  uning  karvonini  talanishi,  Qo’qondagi  xon 

saroyini  qo’zg’olonchilar  tomonidan  talon-taroj  qilinishi  natijasida  arxiv 

hujjatlarining asosiy qismi nobud bo’ldi. Uning saqlanib qolgan qismi esa Qo’qonni 

zabt  etgan  ruslar  qo’liga  o’tadi.  General  fon  Kaufman  Qo’qon  xoni  arxivining 

saqlanib  qolgan  hujjatlarini  nomi  yuqoriida  zikr  etilgan  Sankt-Peterburgdagi 

kutubxonaga va qisman Toshkentdagi Xalq kutubxonasiga taqdim etadi. Keyinchalik 

Toshkent  Xalq  kutubxonasi  (  hozirgi  A.  Navoiy  nomli  O’zbekiston  milliy 

kutubxonasi)  dagi  barcha  sharq  qo’lyozmalari  O’zbekiston  Fanlar  Akademiyasi 

Sharqshunoslik instituti fondiga topshirilgan. Sankt-Peterburgdagi Saltikov Shchedrin 

kutubxonasining  qo’lyozmalar  fondidagi  Qo’qon  va  Xiva  xonliklariga  tegishli  arxiv 

hujjatlari  1962  yilda  Toshkentga  qaytarilgan  va  hozirgi  kunda  O’zbekiston 

Respublikasi  Markaziy  arxivi  fondlarida  saqlanmoqda.  Qo’qon  xoni  arxivi  haqida 

tarixchi olima A. L. Troiskaya 1968 yilda “Katalog arxiva kokandskix xanov XIX v.” 

nomli  kitobini  e’lon  qildi.  Mazkur  kitobda  mingdan  ko’proq  hujjatlarning  tavsifi 

keltirilgan.  

Qo’qon  xonligi  arxivi  hujjatlarini  o’rganish  borasida  t.f.d.,  prof.  A. 

Nabiyevning xizmatlari kattadir.