O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti

   Hujjatlarni ekspertizada 

o’tkazish tushunchasi. 

Ekspertizaning vazifalari 

---

 

34 

hujjatlar  bilan  uni  to’ldirish  masalasi  hal  etiladi  (Shuni  e’tiborga  olish  kerakki, 

ko’p  hollarda  bitta  hujjatning  nusxalari  bir  vaqtning  o’zida  bir  necha  fondlar 

tarkibida saqlanishi mumkin). 

Hujjatlar  boshqa  maqsadda  ham  ekspertizadan  o’tkazilishi  mumkin. 

Hujjatlarni  nashrga  tayyorlash  chog’ida,  turli  ma’lumotnomalar  (ro’yzatlar, 

tavsifnomalar,  kataloglar,  yo’lko’rsatkichlar)  yaratishda,  mikrofilpmlashtirish 

uchun  saralab  olish  paytida  ekspertiza  qilinadi.  Hujjatlar  bir  arxivdan  boshqa 

arxivga o’tkazilgan holatda ham ekspertizada o’tkaziladi. Bunday paytda hujjatlar 

ularni  qabul  qilib  olayotgan  arxivning  sohasiga  to’g’ri  kelishi  yoki  kelmasligi 

aniqlanadi.  Arxivlar  uchun  sotib  olinayotgan  yangi  hujjatlar  ham  ekspertizada 

o’tkazilishi  shart.  Arxivlar,  muzeylar,  kutuxonalar,  odatda,  yangi  hujjatni  sotib 

olish  chog’ida  ularning  qiymatini  aniqlash  maqsadida    har  tomonlama  o’rganib 

chiqadilar. 

Ekspertiza  jarayonida  shu  narsani  yodda  tutish  kerakki,  yo’q  qilingan 

hujjatni qayta tiklash qiyin ishdir. Ko’p hollarda esa ularni qayta tiklash umuman 

mumkin emas. Shuning uchun hujjatlarni davlat asroviga olish ishlari puxta yo’lga 

qo’yish  zarur.  Shu  bilan  birga  ikkinchi  va  uchinchi  darajali  hujjatlarni  doimiy 

saqlash  uchun  qoldirish  ham  maqsadga  muvofiq  emas.  Ayniqsa  hujjatlarning 

miqdori  keskin  oshib  borgan  hozirgi  davrda  bunga  yo’l  qo’ymaslik  kerak.  Shu 

boisdan  ekspertizaning  muhim  vazifalaridan  biri  –  bu  saqlanadigan  hujjatlar 

miqdorini  kamaytirishga  erishishdan  iboratdir.  Ayni  paytda  davlat  uchun,  fan 

uchun muhim ma’lumot beruvchi hujjatlarni esa yo’qotmaslik vazifasi ham g’oyat 

muhimdir. 

Shunday 

qilib, 

ekspertiza 

jarayonida 

arxivshunoslar, 

tarixchilar, 

manbashunoslar  va  boshqa  soha  mutaxassislari  birgalikda  davlat  arxiv  fondini 

optimal  hajmini  saqlash  kabi  muhim  ilmiy  vazifani  to’g’ri  hal  etishlari  talab 

qilinadi. 

 

Hujjatlarni 

ilmiy 

qiymatini 

aniqlash 

jarayonida 

tarixiylik, 

yaxlitlik 

va 

hartomonlamalik 

tamoyillariga 

amal 

qilinadi. Tarixiylik tamoyili har bir hujjatni 

ma’lum  tarixiy  davr  mahsuli  sifatida 

baholashni,  shuningdek,  bu  hujjatga  nafaqat  hozirgi  kun,  balki  kelajak  nuqtai 

nazaridan qarashni taqozo etadi. Ekspertizada nisbatan murakkab bo’lgan tamoyil 

– bu hartomonlamalik tamoyilidir. Mazkur tamoyilga binoan hujjatning mazmunini 

turli tomonlar (nuqtai nazar) dan tahlil qilish lozim. Masalan, konkret bir hujjat bir 

vaqtning o’zida ham tarix, ham adabiyot tarixi, ham san’at tarixi haqida ma’lumot 

berishi inobatga olinishi kerak. Hujatning ilmiy ahamiyati ba’zan uning qaysi tilda 

bitilganligi,  qanday  materialga  yozilganligi  (pergament,  qog’oz  va  h.),  hujjatdagi 

rasmlar  yoki  uning  chekkasiga  bitilgan  qaydlar  bilan  ham  belgilanishi  mumkin. 

Demak,  ekspertiza  qilish  chog’ida  shularning  hammasini  e’tiborga  olish  shart. 

Ekspertizada yaxlitlik tamoyili keng ravishda qo’llaniladi. Buning ma’nosi shuki, 

hujjatlar  bir-biridan  alohida  tarzda  emas,  balki  muassasa  faoliyati  davomida 

yaratilgan  boshqa  hujjatlar  bilan  birgalikda  baholanadi.  Mazkur  tamoyilning