O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. B. Mirzajonova

 
9.3. Xalq xo‘jaligida temir-tersaklarni 
h
osil bo‘lish manbalari 
Amartizatsion metall buyumlaridan, ishlab chiqarish chiqindilaridan va 
metallarga ishlov berishdan turli xil metallarni chiqindilari hosil bo‘ladi. Bu 
chiqindilarni qaytadan eritib, yangi metall buyumlar olish mumkin bo‘ladi. 
Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, temir-tersak va chiqindilar ikkilamchi 
metallurgiya sanoatida asosiy xom ashyo hisoblanadi. Qora metall temir-tersak va 
chiqindilaridan hozirgi kunda ishlab chiqarilayotgan po‘latni asosiy qismi olinadi. 
Ikkilamchi metall resurslari deb, xalq xo‘jaligi va aholida ma’lum belgilangan 
davrdagi, hosil bo‘lgan temir-tersak va chiqindi shakldagi hamma metall miqdori 
tushuniladi. Qora metall temir-tersak, qora metaldan tayyorlangan ishlatilishga 
yaroqsiz buyumlar va buyumlarni ayrim qismlari, uskunalar, binolar, inshoatlar 
shakli bo‘ladi. Qora metall chiqindilari esa qora metall ishlab chiqarish va ishlov 

---

261 
berish jarayonlarida hosil bo‘lgan metall chiqindilari, hamda biron buyumlar 
shaklida bo‘ladi. Qora metall temir-tersaklari va chiqindilarini hosil bo‘lishining 
asosiy manbalari quyidagilardir: 
1)
qora metallarni ishlab chiqarilishi; 
2)
qora metallarni ishlatilishi (metallarga ishlov berish); 
3)
qora metaldan tayyorlangan buyumlarni muddatini o‘tab bo‘lishi, 
yaroqsiz holga kelishi (amartizatsion temir-tersaklar); 
4)
korxonalarning shlak chiqindilarini qayta ishlashi; 
5)
bu manbalarni har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Qora metal ishlab chiqarish cho‘yan, po‘lat, prokat, cho‘yan va po‘lat 
quyishni o‘z ichiga oladi. Qora metal ishlab chiqarishda turli xil chiqindilar hosil 
bo‘ladi. 1 tonna cho‘yan ishlab chiqarishda 4-7 kg kuyindi, skrap, turli xil qoldiqlar 
shaklida metall kuyindilari hosil bo‘ladi. Skrap – bu domna, po‘lat eritish, quyush 
jarayonlarida pechdan metallarni chiqarish, tashish, po‘lat va cho‘yan quyish 
natijasida qotib qolgan tomchi, qatra, uchqun shaklidagi metall chiqindilaridir. 
Qora metallardan tayyorlangan buyumlarni muddatini o‘tab bo‘lishi, 
yaroqsiz holga kelishi asosan buyumlarga fizik va ma’naviy emirilish natijasida 
yuz beradi. Shuning uchun keyinchalik ishlatishga yaroqsiz va o‘z qiymatini 
yo‘qotgan mashinalarning, mexanizmlarning, uskunalarning ayrim qismlari yoki 
butunligicha yangilarga almashtiriladi. Almashtirilgan qismlar yoki mashinalar, 
mexanizmlar, uskunalar va qora metall temir-tersaklariga aylanadi. Amartizatsion 
temir-tersaklarni hosil bo‘lishini asosiy manbalari bo‘lib quyidagilar hizmat qiladi: 
1) asosiy vositalarni yo‘qolishi; 
2) asbob-uskunalarni remont qilinishi va modernizatsiyalanishi; 
3) almashunuvchan asbob-uskunalarni yaroqsiz holga kelishi; 
4) unchalik qimmat bo‘lmagan, jihoz va asbob-uskunalarni sarfdan 
chiqishida. 
Maishiy temir – tersaklar aholida metall buyumlar va ularni qismlarini 
buzilishidan hosil bo‘ladi. Bularga metall krovatlar, kir yuvish mashinalari, 

---

262 
muzlatgichlar, metall idishlar, mototsikllar, velosipedlar, avtomashinalar, motorli 
qayiqlar va h.k. kiradi. 
Besxoz temir-tersaklari deb qaysi turga tegishliligini aniqlash mumkin 
bo‘lmagan temir-tersaklar kiradi. 
Harbiy temir tersaklarga safdan chiqqan yoki ruyxatdan o‘chirilgan harbiy 
texnika, aslahalar va qurol-yarog‘lar kiradi. 
Suv transporti temir tersaklarini, emirilish natijasida safdan chiqqan yoki 
ishlatilish uchun yaroqsiz xolga kelgan suvda yuruvchi ob’ektlar tashkil qiladi. 
Bularga barjalar, paroxodlar, katerlar, turli xil suv osti va usti kemalari kiradi. 
Amortizatsion temir-tersaklarni hosil bo‘lishi davlat metal fondini hajmiga, 
mashina, mexanizm va turli ob’ektlarni qo‘llanish jadalligiga bog‘liq. Bu mashina, 
mexanizm, turli ob’ektlarni ishlatish muddati va ularni almashtirish imkoniyatlari 
mexanikani rivojlanishini darajasiga bog‘liq. 
Korxona va sexlarni shlak chiqindi xonalarida yig‘ilib qolgan shlaklarni 
qayta ishlash ham davlatni metal fondini hajmini oshirishga yordam beradi. Bu 
chiqindi xonalardagi shlaklarni metalga aylantirishda zamonaviy usullarni qo‘llash 
metalni tannarxini ancha arzonlashtiradi. Shlaklarni qayta ishlash natijasida 
chiqindixonalarni atrof - muhitga etkazayotgan zarari yo‘qolishi bilan birga ular 
band qilgan erlar bo‘shaydi.