O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. B. Mirzajonova

Rangli metallarning temir-tersak va chiqindilari - 
rangli metallarning 
temir-tersaklari va chiqindilar ishlab chiqarishda, ishlatish muddati o‘tishida, rangli 
metallardan turli xil detallar tayyorlashda hosil bo‘ladi. Ikkilamchi xom ashyo 
quyidagilarga bo‘linadi: 
1)
amartizatsion chiqindilar; 
2)
maishiy temir-tersaklar va chiqindilar; 
3)
ishlab chiqarish chiqindilari. 
Xalq xo‘jaligida ikkilamchi xom ashyolardan ratsional foydalanish 
maqsadida rangli metallarning temir-tersaklari va chiqindilariga Davlat standarti 
belgilangan. Davlat standartiga muvofiq har bir turdagi xom ashyoni sifati 

---

266 
aniqlanadi va iste’molchiga etkaziladi. Ikkilamchi rangli metallarning temir-
tersaklari va chiqindilarining kimyoviy tarkibi bo‘yicha guruh va markalarga, fizik 
xususiyatlariga ko‘ra - sinflarga va sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha nav (sort)larga 
ajratiladi. Ikkilamchi rangli metallarni fizik alomati - ularning qaysi temir-tersakka, 
qism chiqindilariga, list kesimlariga, shlamlarga yoki boshqa chiqindilarga 
tegishliligini aniqlaydi. 
Rangli metallarning temir-tersaklari va chiqindilari to‘rt sinfga bo‘linadi. Bu 
sinflarga quyidagi temir-tersaklar kiradi: 
1) a sinfga - temir-tersaklar va bo‘lak-bo‘lak chiqindilar; 
2) b sinfga - qirindilar; 
3) v sinfga - kukunsimon chiqindilar; 
4) g sinfga-boshqa chiqindilar. 
Guruhlar bo‘yicha bo‘linish, guruhda bir-biriga kimyoviy tarkibi bo‘yicha 
yaqin bo‘lgan qotishmalarni biriktirishiga asoslangan. Bunda bir guruhdagi temir-
tersak va chiqindilarni qayta ishlab mazkur tarkibdagi qotishmalar olish mumkin. 
Birinchi guruhga toza metallar, keyingi guruhlarga ularni qotishmalari 
kiradi. 

lyuminiy, mis, nikel, qalay, ruxni har bir sinfini oxirgi guruhlariga past 
sifatli aralashgan temir-tersak va chiqindilar kiradi. 
Temir-tersak va chiqindilarni navlarga bo‘lishda, ularni ifloslanishi, massasi 
va o‘lcham (gabarit) lari hisobga olinadi.
Birinchi navga G sinfdan tashqari hamma temir-tersak va chiqindilar kiradi. 
Birinchi navga tegishli temir-tersak va chiqindilarni qo‘shimcha ishlov bermasdan 
metallurgik qayta ishlash mumkin. Past sifatli va G sinfga tegishli temir-tersaklar 
va ularning chiqindilaridan tashqari, barcha temir-tersak va chiqindilar maxsus 
pasport bo‘yicha etkazib beriladi. Bu pasportda temir-tersak va ularning 
chiqindilarini nomlanishi, sinfi, guruhi ko‘rsatiladi. 
Rangli metall va qotishmalarning temir-tersaklari va chiqindilari har bir xili 
(alohida metall), sinfi, guruhi yoki markasi alohida yig‘ilishi kerak. YA’ni bir 
metall temir-tersaklari va chiqindilari ikkinchi metall temir-tersaklari va 
chiqindilari bilan bir guruh, sinf, marka temir-tersaklari va chiqindilari ikkinchi 

---

267 
guruh, sinf, marka temir-tersaklari va chiqindilari bilan aralashishi qa’tiyan 
ta’qiqlanadi. Faqat ayrim hollarda iste’molchi bilan kelishilgan hollardagina 
aralashgan temir-tersak va chiqindilar yig‘iladi. 
Har qanday rangli metall va qotishmalarning sochiluvchan qirindilarining 
uzunligi 100 mm dan oshmasligi va 3 mm dan kam bo‘lmasligi kerak. 
Topshirilgan temir-tersaklari va chiqindilarni portlash xavfi bor-yo‘qligi 
tekshiriladi, portlash xavfi bo‘lgan detallar, qirindilaridetal qismlari ajratib olinadi. 
Bundan tashqari barcha yig‘ilgan temir-tersaklari va chiqindilarning portlash xavfi 
bor-yo‘qligi nazorat shaklida tekshiriladi. 
YOpiq idishlar, rezervuarlar, balonlar, bochkalar, trubalar va boshqa jismlar 
ichi to‘liq bo‘shatiladi, bundan tashqari bu jismlarning ichi tekshiriladi. Standart 
bo‘yicha samolyot va harbiy texnika temir-tersaklari yoqilg‘idan, moylovchi 
materiallardan, suyuqliklardan tozalanadi. Bundan tashqari harbiy texnika temir-
tersaklari o‘q doridan, portlash xavfi bo‘lgan agregatlardan, qismlardan, 
detallardan ajratiladi. Portlash xavfi bo‘lgan temir-tersaklar keyingi qayta ishlashga 
yuborilishdan oldin, maxsus alohida maydonchalarda pirotexnik rahbarligida 
tekshiriladi. 
Navga bo‘linishi tegishli metallarni miqdori va zararlanishiga bog‘liq. 
Metall miqdori qancha ko‘p va zararlanish qancha kam bo‘lsa, rangli metallar 
temir-tersak va chiqindilarining navi shunchalik yuqori bo‘ladi. Zararlanish deb 
ularda chang, moy, tuproq, namlik, kraska, saqich, izolyasiyalovchi va o‘rovchi 
materiallarni, turli xil begona qismlarini, temir-tersak va chiqindiga kirmaydigan 
turli detallarni borligiga aytiladi. Past navlarga hech qanday talablarga javob 
bermaydigan metallar kiradi. Rangli metallarni temir-tersaklari va chiqindilari xar 
bir metalni va qotishmasini aloxida eritish uchun xom ashyo hisoblanadi. 
Ikkilamchi rangli metallarni qayta eritish quyidagi asosiy tip metallurgik 
pechlarida amalga oshiriladi: yallig‘ qaytaruvchi shaxtali, tigelli, elektro, yoyli, 
induksion va qarshilik pechlari. Alyuminiyli qotishmalar asosan alyuminiy temir-
tersak va chiqindilarini elektropechlardan qayta eritish orqali olinadi. Bunda 
metalning kuyishi unchalik ko‘p bo‘lmaydi. Sifatli ikkilamchi alyuminiy olish 

---

268 
uchun alyuminiy rafinirlanadi, ya’ni turli xil aralashmalardan tozalanadi. Har qaysi 
metall va qotishmalarni temir-tersak va chiqindilardan eritib olish texnologiyasi 
o‘ziga xos xususiyatiga ega. Masalan: ikkilamchi bronza va latunni eritish yallig‘ 
pechda olib boriladi. Dastavval suyuq vanna hosil qilish uchun bo‘lak-bo‘lak 
temir-tersaklar va ularni chiqindilari eritiladi. Keyin shixta yuklanadi. SHixta - bu 
pechlarda eritilishi kerak bo‘lgan ma’danli xom ashyo bilan flyuslar qorishmasidir. 
Qizdirish rejimi shixtaning tarkibiga qarab o‘zgartiriladi: ya’ni toza misni 
eritish, latunli chiqindilarini eritishga nisbatan jadal olib boriladi. Eritishni tezlatish 
uchun qattiq shixta aralashtiriladi. Paketlar po‘latli ilgak bilan tutiladi, 
yumshatiladi. 
Qiyin eriydigan shixtalar yuqori temperaturali zonalariga yuklanadi, ya’ni 
hamma solingan narsalarning eng ustki qismiga tashlanadi. Gorizontal joylashgan 
yoyli elektropechlarda rux miqdori yuqori bo‘lgan qalayli bronza eritiladi. 1000-
1100
0
С temperaturaga qizdirilgan pechga dastavval zich shixta bo‘lmagan ruh 
metali bronza va mis temir-tersak va chiqindilari xomaki bronza zich shixta 
yuklanadi. Shixta flyus bilan qoplanadi. Qizdirish 1200
0
C ga etganda, latunli 
temir-tersaklar, bronza va latun qirindilari solinadi. Flyus - metallurgiyada shixta 
tarkibiga qo‘shiladigan va yuqori temperaturada keraksiz jismlar bilan reaksiyaga 
kirishib shlak hosil qiluvchi modda shlakning suyuqlanish temperaturasini 
kamaytiradi. 
Hamma solingan xom ashyolar erigandan so‘ng shlak chiqarib yuboradi va 
qalay va qo‘rg‘oshin qizdiriladi. Metall 1100-1150
0
С temperaturada chiqarib 
olinadi. Qo‘rg‘oshinli ikkilamchi qotishmalarni akkumulyator chiqindilarni 
shaxtali pechda eritish orqali olish mumkin. Mayda sochiluvchan xom ashyolar 
qizdirilib biriktiradigan konveyer mashinalarda bo‘lak xoliga keltiriladi. 
Shixtali eritish jarayonida xomaki qo‘rg‘oshin yoki babbitlar ishlab 
chiqarish uchun qotishma olinadi. Unga o‘tkir, achchiq o‘yuvchi natriy xlor natriy 
va selitra bilan ishlov beriladi, bug‘ puflanadi, alyuminiy qo‘shib aralashmalardan 
tozalanadi. Bulardan ko‘rinib turibdiki, har qaysi markadagi temir-tersak va 

---

269 
chiqindilardan rangli metallar va qotishmalar olish juda ham murakkab jarayon 
bo‘lib maxsus o‘rganishlarni talab qiladi.