O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi rosulov R. X. Tarmoq mashinalarini ta‘mirlash

b) 
a) 

---

109 
aylanganda o‘zidan-o‘zi har qanday burchak ostida qaytib bir xil eng pasti holatni 
egallayversa, u muvozanatlanmagan hisoblanadi. Detalni muvozanatlash uchun 
uning qarama-qarshi tomoniga xuddi shunday yukni kavsharlash, suyuqlantirib 
qoplash, shaybalar qo‘yish yoki detalning og‘irlashgan (pastki) tomonidan 
metallning bir qismini egovlab, parmalab olib tashlash kerak. Agar detal har 
qanday burchak ostida aylanganda doim turli holatlarda to‘xtasa, detal yaxshi statik 
muvozanatlangan bo‘ladi. Statik muvozanat aylanuvchi roliklarda prizmalardagiga 
nisbatan aniqroq bo‘ladi. 
Dinamik 
muvozanatlash. 
Dinamik 
muvozanatlashning 
mohiyati 
quyidagilardan iborat. Agar muvozanatlanmagan massa 
t
bo‘lgan uzun detalni 
Q 
yuk bilan statik muvozanatlansa, unda u aylanganda uning o‘qi atrofida ikkita 
markazdan qochma kuch 
R
hosil bo‘ladi. Kattaligi jihatidan teng va bir-biridan 
ma‘lum masofada (yelkada) qarama-qarshi tomonga ta‘sir etuvchi bu kuchlar 
detal-valni burashga intiluvchi juft kuch 
R1
momentini vujudga keltiradi. Natijada 
val tayanchlariga qo‘shimcha yuklanish tushib, bu uzel va butun mashinani 
titratadi. Tayanchlarga tushadigan yuklanish va titrash detalning aylanish 
chastotasi ortishi bilan kattalashadi. hosil bo‘ladigan juft kuch 
R1
momentini 
muvozanatlash uchun detalga unga teng bo‘lgan, lekin juft kuch 
R1
momentiga 
qarama-qarshi yo‘nalgan kuchni berish lozim (17.3-rasm). 
Shunday qilib, dinamik muvozanatlash paydo bo‘ladigan juft kuch 
momentini muvozanatlash yuklari yordamida yoki shu momentni hosil qiluvchi 
massalarni yo‘qotib muvozanatlashdan iborat. Dinamik muvozanatlash maxsus 
muvozanatlash mashinalarida bajariladi. Detal mashinaning maxsus tayanchlariga 
o‘rnatilib, bu tayanchlar aylanganda detallar muvozanatlanmagan kuchlar ta‘sirida 
tebranadi. Tayanchlarning tebranish amplitudasi vujudga keladigan inersiya 
markazdan qochma kuchlar qiymati va ularning momentlarini ko‘rsatadi. Agar 
detal dinamik muvozanatlangan bo‘lsa, tayanchlarning tebranishi to‘xtaydi.

---

110 
17.3-rasm. Detalni dinamik muvozanatlash. 
Detal statik muvozanatlashdagi kabi metallning bir qismini olib tashlab, 
parmalab yoki plastina, shaybalar qo‘yib, payvandlash va hokazolar bilan 
muvozanatlanadi.Odatda diametri uzunligidan katta bo‘lgan katta detallar 
(maxoviklar, shkivlar, disklar, parraklar va hokazolar) statik muvozanatlanadi 
(17.4-rasm), uzunligi diametridan ancha katta bo‘lgan uzun detallar (tirsakli hamda 
kardanli vallar va hokazo) esa dinamik muvozanatlanadi. 
17.4-rasm. Statik muvozanatlash moslamalari. 
a- qirrali prizma yordamida; b- aylanuvchi roliklar yordamida; 
v-muvozanatlash tarozisi. 
Nazorat savollari: 
1. Detallarni individual o‘lcham va ta‘mirlash o‘lchamiga moslab tiklash
deganda nimani tushunasiz?
2. Detallarni bosim bilan tiklash qanday amalga oshiriladi? 
3. Statik muvozanatlashda qanday ishlar olib boriladi? 
4. Dinamik muvozanatlashda qanday ishlar olib boriladi? 
a) 
v) 
b) 

---

111 
18. TA‘MIRLASHDAN KEYIN MASHINALARNI YIG‘ISH VA SINASH 
Mashinani yig‘ish usullari 
Uzelni, mexanizmni va umuman mashinani yig‘ishdan oldin ular 
komplektlanadi. Yig‘ishga doir texnologik karta va nuqsonlar ro‘yxatiga ko‘ra 
komplektlash bo‘limida ayni yig‘ma birligini tashkil qiluvchi barcha detallar 
(uzellar) tanlanadi. Bunda ularning yaroqligi, tamirlangani yoki yangisi tanlanadi. 
Komplektlash baza va korpus detallaridan boshlanadi. Keyin bu detallar o‘lcham 
va boshqa ko‘rsatkichlari (masalan, massasi) bo‘yicha bir biriga moslanadi. 
Detallarni zarur tutashish aniqligini ta‘minlash usuliga ko‘ra yig‘ishning 
quyidagi usullari ma‘lum: 
1. 
To‘liq 
o‘zaroalmashtirib yig‘ish. Detallar joyiga moslanmasdan, 
rostlamasdan, tanlamasdan yig‘iladi, bu usul ko‘plab hamda seriyalab ishlab 
chiqarishda qo‘llaniladi. Bittalab ishlab chiqarishda bu usul standart detallarni 
(mahkamlash detallari, dumalash podshipniklari va hokazo) qo‘yishda 
qo‘llaniladi. 
2. Qismdan o‘zaroalmashtirib yig‘ish. Ko‘pgina obyektlar talab etilgan aniqlikda 
yig‘iladi va faqat juda ozgina obyektlarnigina detallarni oldindan tanlab 
yig‘ishga to‘g‘ri keladi. Bu usul seriyalab ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. 
3. Guruhlab o‘zaroalmashtirib yig‘ish. Detallar bevosita o‘lcham guruhlariga 
tanlangandan yoki ajratilgandan so‘ng biriktiladi. Ushbu usul detal 
o‘lchamlariga belgilangan joizliklar keng bo‘lgan detallarni yuqori anikliq bilan 
yig‘ishga imkon beradi. 
4. Rostlab yig‘ish. Detallar o‘lchamlariga belgilangan texnologik joizlik ancha 
keng bo‘lganda birikmaning talab etilgan aniqligiga qo‘shimcha qo‘zg‘almas 
yoki qo‘zg‘aluvchan kompensator: shaybalar, halqalar, qistirmalar, rostlash 
vintlari, ponalari va boshqa elementlar qo‘yish hisobiga erishiladi. 
Qo‘zg‘aluvchan kompensatorlar ishlatish jarayonida birikmaning aniqligini 
ta‘minlab turadi. 

---

112 
5. Bir-biriga moslash yuli bilan yig‘ish. Tutash detallardan birini ikkinchisiga 
moslash hisobiga tutashmaning aniq chiqishiga erishiladi. Bu usul bittalab va 
kichik seriyalab ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Bir-biriga moslash egovlash va 
tozalash, tayyorlash, pritirlash, jilolash va egish, shuningdek tutash sirtlarga 
birgalikda ishlov berish (teshiklarning o‘qdoshligini ta‘minlash maqsadida 
yig‘ilgandan so‘ng ularni yuvib kengaytirish yoki razvertkalash) yuli bilan 
amalga oshiriladi.
Mashinani yig‘ish asos detaldan boshlanib, undan boshlab detallar, uzellar 
va guruhlar yig‘ilib boshlaydi. Asos detal mashinani yig‘ish boshlangan detal
hisoblanib, u detalning raqami va sonini bildiradi (18.1-rasm). Uzellarni 
yig‘ishda uning nomlanishiga bog‘liq ravishda tirqish va taranglikka rioya 
qilinadi.Detal o‘lchamlari berilgan joizlik bo‘yicha o‘zgaradi va yig‘ish aniqligi 
turlicha bo‘ladi. 
Yig‘ish jarayonida detallarga ishlov berish 
Egovlash detallarning shakli, o‘lchamlaridan va ular sirtlarining bir-biriga 
nisbatan joylashuvidagi noaniqlarni bartaraf etish uchun qo‘llaniladi. Bu maqsadda 
egovlar, jilvir qog‘ozlar va jilvirlash doiralaridan foydalaniladi. Yirik tishli egov 
bilan ishlov berish aniqligi 0,25mm, mayda tishli egov bilan - 0,25-0,005mm, 
mayin egov bilan - 0,005-0,02mm. 
Shaberlash detallarning ajralish sirtlarini, yo‘naltiruvchilarni, podshipniklar 
vkladishlarini, vtulkalar va egovlangandan keyin sirtni o‘lchamiga yetkazish uchun 
qo‘llaniladi. Shaberlash sifati “bo‘yoq iziga qarab”, ya‘ni tutash sirtlarning 25x25 
mm yuzasidagi nuqtalar soniga va nisbiy tutashuv maydoniga qarab aniqlanadi. 
Zich birikmalar uchun kamida uchta, germetik birikmalar uchun kamida beshta 
nuqta bo‘lishi, podshipnik vkladishlari uchun esa ular sirtining kamida 75-80% 
tutashishi kerak. 
Pritirlash bir-biriga ishqalanadigan ikkita sirtning bir-biriga yoki ulardan xar 
birining uchinchi-namuna sirtga (masalan, plita bo‘yicha pritirlash) juda zich tegib 
turishini ta‘minlaydi. Pritirlash materiallari: GOI pastalari, qumqog‘oz, 

---

113 
maydalangan shisha, alyuminiy, xrom, temir oksidlarning, mineral moy, kerosin, 
skipidar bilan aralashmasi. 
Jilolash sirtning g‘adir-budurligini kamaytirish maqsadida qo‘llaniladi. 
Jilolash natijasida tutash sirtlarning qadalib qolishi kamayadi, ularning 
korroziyabardoshligi va detalning toliqishga qarshiligi ortadi. Jilolash parafin va 
vazelin aralashmasi, kerosinning vena ohagi, xrom, temir, alyuminiy oksidlar bilan 
aralashmasi qoplangan fetr, namat, movutdan ishlangan aylanuvchi doira bilan 
bajariladi. 
Bukish andazalar bo‘yicha va joyiga moslab bukiladigan detallar va 
truboprovodlarni to‘g‘rilash hamda moslashda qo‘llaniladi. 
Yig‘ish ishlari bajarilayotganda ish vaqtining ko‘p qismi rez’bali, shtifli, 
shponkali va boshqa birikmalarni yig‘ishga sarflanadi.
Tig‘iz birikmalar vintli, pnevmatik, gidravlik va boshqa presslar vositasida 
yig‘iladi. Presslab kiritishni yengillashtirish maqsadida kichik va o‘rtacha 
o‘lchamli qamrovchi detallar moy yoki suv vannasida yuqori chastotali tokda yoki 
gaz alangasida qizdiriladi. Yirik o‘lchamli detallarning faqat kerakli joyi 
qizdiriladi, qamraluvchi detallar qattiq karbonat kislotali (temperaturasi -78

С), 
suyuq vodorod muhitida (-193

С), suyuq azotda (-195,8

С) sovitishi mumkin. 
Mashina uzellari va mexanizmlarini yig‘ishda detal va uzellarning holati 
zarur texnik shartlarga rioya qilgan holda tekshirib turiladi (18.1-rasm). 
Alohida yig‘ish birliklari va mexanizmlari yig‘ilgandan va sozlagandan 
keyin mashinani yig‘ishga kirishiladi. Dastlab asosiy detal (stanina) o‘rnatiladi va 
uning holati to‘g‘rilanadi. So‘ngra unga alohida uzel va detallar mahkamlanadi. 
Bunda ularning staninaga nisbatan va o‘zaro joylashuvi tekshiriladi hamda 
mashina pasportida ko‘rsatilgan holatdan yo‘l qo‘yilgan chekli chetga chiqishlarga 
rioya kilinadi. Bundan tashkari, yig‘ish jarayonida yunaltiruvchilar, tayanchlarni 
alohida rostlash bilan mashina barcha qo‘zg‘aluvchan qismlarining ravon 
surilishiga erishiladi. 

---

114