O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi qo’qon davlat pedagogika instituti

2-bosqich. Tariqat-
nafsni tiyish, xushnudlik, xilvat, ma’naviy muhabbatni 
chuqurlashtirib, Xudo to’g’risida o’ylash, ya’ni tariqat-fano, o’zdan kechish, 
ko’ngilni poklab, ruhni nurlantiruvchi faoliyat shakli. 
3-bosqich. Ma’rifat
–hamma narsaning, butun borliqning asosi Xudo 
ekanligi, o’zining mohiyati Xudo mohiyati bilan birligini bilish va anglash. Bunda 
odam uchun barcha kibru havo, manmanlik, shon-shuhrat be’mani bo’lib ko’rinadi. 
Shunda odam orif, bilimli, Xudoni tanigan bo’ladi. 
4-bosqich. Haqiqat-
bunda so’fiy Xudoning dargohiga erishadi, vasliga vosil 
bo’ladi, u bilan inson foniy, «anal-haq» bo’la oladi. 
So’fiylikning ikkinchi oqim tarafdorlari Imom G’azzoliy va Ahmad 
Yassaviylar bo’lib, ular birinchi oqim qarashlarini qabul qilgan. 
Imom G’azzoliy «hujjatul islom» laqabini olgan so’fiylik asoschilaridan 
biridir. U inson kamolga etishishi, xudo vasliga etishi uchun ma’lum shartlarni 

---

126 
bajarib, muayyan yo’lni bosib o’tishi kerak. 
So’fiylikni uchinchi oqimi Naqshbandiya ta’limoti bilan bog’liqdir. Bu oqim 
VIII asrning oxirlarida shakllandi va XiV-XV asrlarda Markaziy Osiyoda keng 
rivojlandi. Naqshbandiga qadar markaziy Osiyoda Yassaviychilik hukmronlik 
qilgan. 
3- masala. Naqshbandiya tariqatining tarbiyaviy ahamiyati 
Sh. Muhammad ibn Muhammad Fazl Buxoriy-Bahovuddin Naqshband 718 
hijriy (1318 melodiy) yilda Buxoroga yaqin Qo’shki Hinduvon (qasri Orifon) 
qishlog’ida tavallud topgan. Naqshband uning laqabi bo’lib, ota kasbi 
Kimxobboflik bilan shug’ullangan. 
Uning tasavvufga qiziqishi bolaligidan paydo bo’ladi va shu yo’lda tarbiya 
topadi.
U dastlabki tariqat so’lo’qiga doir bilimlarni Shayx Samosiy va Sayyid 
Amir Kuloldan olgan. 
Abdulholiq G’ijduvoniyni o’ziga ustoz deb biladi va uning izidan boradi.
Naqshband 1389 yilda vafot etadi va qasri Orifonda dafn etilgan.
Boxovuddin Naqshband Naqshbandiya tariqatining asoschisidir. 
Uning ta’limoti hayotlik chog’idayoq Movarounnahrda keng tarqalgan. 
Naqshbandiya islomdagi sunniylikka asoslangan bo’lib, uning ma’naviy 
silsilasi bir tomondan, Abu Bakr Siddiqqa (632-634) ikkinchidan Abu Tolibga 
borib tarqaladigan 12 tariqatning biri sanaladi. Bu silsila «Oltin silsila» deb ataladi. 
Naqshbandiya sulo’qi halol mehnat bilan kun kechirishni targ’ib qiladi. Uning 
«Dil ba yoru dast bakor» (Dil yorda, qul ishda) shiori diqqatga sazovor. 
Naqshbandiya sulo’qiga kirgan kishilar qo’l mehnati bilan hayot kechirar edilar. 
Bu kishilardan oilani va mamlakatni obod qilish uchun mehnat qilish talab 
qilingan. B. Naqshbandning o’zi ham qo’l kuchi bilan hayot kechirgan.
Naqshbandiya tariqatining suluklaridan yana biri «Zikri xufiya» bilan 
shug’ullanganlar. 
«Zikri xufiya» muridlar bilan bir joyga to’planishi shart bo’lmagan, har kim 
o’z o’yida tinch, osuda, shovqin-suronsiz, raqsu-samosiz, Olloh ismini, muqaddas 

---

127 
so’zlarni dilda aytib kunduzlari o’z ishlari bilan mashg’ul bo’lganlar. (Boshqa 
ariqlar «Zikri oloniya» da Olloh ismini yoki kalimani ovozlari boricha aytib raqsga 
tushganlar). 
Naqshband inson barkamol bo’lishi uchun avvalo, iymonli bo’lishi zarur, 
deydi. 
Tarqat yo’li odobdan iborat, har bir maqomning o’z odobi bo’lganidek, 
Naqshbandiya tariqatining ham o’z xulq-odob talablari bor. «Kimki ana shu odobni 
ushlasa, uni balog’at ahlining balog’atiga etkazadi. Arab bu xulqni chiroyli qilish, 
so’zni va fe’lni soz qilishdir. Xizmat odobi ulug’ baxtdan yaxshiroq, uning belgisi 
amalining qabuli, tug’yon esa amalining buzuqligidir. Arabni saqlash-muhabbat 
samarasi, yana muhabbat daraxti, muhabbat urug’idir.» 
Shu narsa ma’lumki, Naqshbandiya tariqati odob-axloq tariqati, bu tariqat 
insonning ma’naviy-axloqiy kamolga etish uchun qay darajada hulq-odob 
talablariga javob berishi, uni egallab olishiga bog’liqdir. 
Naqshbandiya tariqatida har bir insonning halol, pok bo’lishi, kamtar, 
samimiy bo’lishi, iymon va e’tiqodini mustahkam to’tishi, dilda xudoni jo etib, 
amalda xalq bilan birga bo’lish kabi buyuk xislatlarni tarkib toptirish yotadi. 
Xoja Bahouddin shogirdlariga murojaat qilib, «Shamga o’xshagin, toki 
hammaga ravshanlik bag’ishla, o’zing esa qorong’uda bo’l», deydi. 
Naqshband xikmatlarida komil insonni tarbiyalash uslublari ham mavjud. 
Naqshband shunday yozadi: «Suhbatimizga etishgan guruhlardan ba’zilari 
shundayki, ularning ko’ngillarida muhabbat urug’i bor, ammo xalaqit beruvchi 
xasu-xashaklar tufayli o’solmaydi, bizga esa uni sozlash lozim. Ba’zilarida 
muhabbat urug’i yo’q bizga esa uni paydo qilish lozim.» 
Naqshbandiya sulo’qi (xudoga yaqinlashish yo’li) o’n bitta axloqiy qoidani 
ishlab chiqdi va amaliyotga tadbiq etdi. 
So’fining poklanishi va xudoga etish darajasi ma’naviy murabiy-shayx 
murshid yoki pir tomonidan amalga oshiriladi. Murshid bilan murid o’rtasidagi 
ma’naviy-ruxiy aloqa, so’ng ma’naviy qo’shilib ketish muridning kamolga 
etishganligini ko’rsatadi va murshid muridga o’z xirqasini echib beradi. Bu yo’l 

---

128 
muroqaba, mushoxada, musoxaba kabi uch bosqichdan iborat bo’ladi.
Naqshbandiya sulo’qiga kirgan inson o’zini ham ruxan, ham jismonan 
chiniqtirishi, ma’naviy poklanishi va qalbga sayqal berishi lozim. 
Naqshbandiyaning asosiy yo’li Haqqa etishga intilish, xufiya zikr qilish 
bo’lib, ba’zi rasm-rusmlarni rad qiladi. 
Haqiqiy so’fiylik tarki dunyochilik g’oyasini ilgari surmaydi, u insonni 
ma’naviy poklanishga yo’llaydi.
So’fiylik-bu muruvvat, saxovat, mehnat, qanoat, diyonatdir. Ular inson 
xulqidagi barcha illatlar bilan ko’rashuvchilardir.
Islom Er yuzida keng tarqalgan dinlardan bo’lib, u musulmon madaniyatining 
tarkib topishida muhim rol o’ynaydi.
 
Temuriylar hukmronligi davri 1370 yildan Temur hokimiyat tepasiga chiqqan 
davrdan boshlanib, 1507 yil Shayboniyxon (20 may) Hirotni egallashi bilan tamom 
bo’ldi. 
Bu davr O’rta Osiyo xalqlari shu jumladan, o’zbek xalqi madaniyati ilm-fani, 
maorifi, san’ati va adabiyoti tarixiy taraqqiyotining yangi va sermahsul bir 
davridir. Bu davrda O’rta Osiyo xalqlari ilm-fan, maorif, me’morchilik, adabiyot, 
tasviriy san’at, naqqoshlik, muzika va boshqa sohalarda juda katta hissa qo’shdilar. 
Shu jihatdan ko’zda tutib tadqiqotchilar bu davrni Sharq repessansi – Uyg’onish 
davri deb aytadilar. 
Iqtisodiy va madaniy sohadagi bu rivojlanish davlatning barpo qilinishi bilan 
chambarchas bog’liq edi. Xalq ommasini mug’ul zulmiga qarshi ozodlik 
hukumatidan foydalanib, u Movarounnahrdan tashqari bosqinchilik urushlari 
natijasida Eron, Iroq, Ozarbayjon va Hindistonning shimoliy qismini o’ziga itoat 
qildirdi. Shunday qilib, O’rta er dengizidan to Xitoy chegarasigacha cho’zilgan 
katta imperiya vujudga keltirildi. Teumr qattiqqo’llik bilan o’zaro ichki urushlar va 
feodal tarqoqlikka chek qo’ydi. Temur o’zi zabt qilgan mamlakatlarning son-
sanoqsiz boyliklari bilan hunarmandlari usta va me’morlarini ham Samarqandga 
olib keldi. Bularning kuchi va mahalliy ustalarning ishtiroki bilan shaharlarda 
masjid, madrasa va madaniy-maishiy binolar barpo etdi. Ayniqsa, Samarqandning 

---

129 
qiyofasi tubdan o’zgardi. Unda azim va ko’rkam binolar, bog’lar va saroylar, 
ko’priklar va kanallar paydo bo’ldi. O’sha davrda O’rta Osiyoning qo’shni va 
Sharq va G’arb mamlakatlari bilan savdo elchilik munosabatlari rivojlandi. 
Temurni jahonga mashhur qilgan 2 g’alabasi: To’xtamishxon va Yldirim 
Boyazid. Temur vafot etishi bilan (1405 yil) uning davlati parchalanib ketdi, ko’p 
o’lkalar undan ajralib chiqdi. Temurning vorislariga Xuroson va Movaraunnahr 
qoldi. Xuroson va Movaraunnahr taxti uchun qattiq ko’rash boshlanib ketdi. Uzoq 
davom etgan qonli ko’rashlardan keyin 1409 yilda taxtga Shohruh chiqdi. U 
Xurosonni o’ziga qoldirib, Movaraunnahrni o’g’li Ulug’bekka berdi. 1447 yilda 
Shohruh vafot etdi. 1449 yilda Ulug’bek yovuzlarcha o’ldirildi. Taxt-toj 
ko’rashlari yanada kuchaydi. Nihoyat, 1450 yillarga kelib bu ko’rash bir muncha 
pasaydi. Xuroson Abulqosim Bobirga Movaraunnahr Abusaidmirzoga o’tdi. 
Abulqosim Bobirga vafotidan keyin Xurosonni ham mustabid va johil Abusaid 
egallaydi. U 1469 yilda G’arbiy Eronga hujum qilib jangda engilib halok bo’ldi. 
Ko’p yillar davomida taxt-toj uchun ko’rashib kelgan Sulton Husayn Boyqaro 
Xuroson taxtini egallab oladi. Alisher Navoiy va boshqa ma’rifatparvarlarning 
faoliyati va tashabbusi bilan davlat hokimiyatini bir muncha mustahkamlab oladi, 
obodonchilik, ilm-fan, maorif, san’at va adabiyot ishlariga e’tibor beradi. Biroq 
taxt-toj talashlari saroy amaldorlari fitnasi va ishratparastliklar natijasida Husayn 
Boyqaro saltanati tanazzulga yuz tutdi. Samarqand va Farg’ona hokimliklari va 
boshqa temuriy davlatlar tobora zaiflashib ketdi. Bularning barchasi temuriylar 
hokimiyatining haloqatga sudradi. Bundan foydalangan Shayboniyxon (1450-
1510) Movaraunnahr va Xurosonni bosib oldi. Z.M. Bobur temuriylar hokimtyaini 
saqlab qolish uchun olib borgan ko’p yillik ko’rash natija bermadi. 
Temuriylar davrida 2 ta madaniy markaz mavjud bo’lib, bularning biri 
Samarqand, ikkinchisi Hirot edi. Shunisi diqqatga sazovorki, temuriy hukmdorlari 
ilm qilibgina qolmasdan, ularning ichidan atoqli olimlar, shoirlar, san’atkorlar, 
ma’rifatparvarlar ham etishib chiqqan. Buyuk astronom Mirzo Ulug’bek, shoirlar 
Mironshoh, Husayn Boyqaro, Z.M. Bobur va boshqalar bunga misol bo’la oladi.
IX-XII asrlarda jahon ilm-fani taraqqiyotida mislsiz katta rol o’ynagan O’rta 

---

130 
Osiyo XIV-XVI asrlarda ham tabiiy va gumanitar fanlar sohasida bir qancha buyuk 
olimlarni etishtirdi, jahon fani taraqqiyotiga yangi hissa qo’shdi. 
Movаrounnаhr mo’g’ul urug’lаri vа qаbilаlаrining ijtimoiy hаyotidа yuz 
bergаn kаttа o’zgаrish, ulаrning mаhаlliy ijtimoiy tuzumini qаbul qilishlаri, 
xo’jаlik vа mаdаniy hаyotdаgi o’zgаrishlаr mo’g’ullаrning etnik xususiyatlаrini 
hаm o’zgаrtirib yuborаdi.Mаmlаkаt аholisining ijtimoiy hаyotidа sodir bo’lgаn 
jiddiy o’zgаrishlаr, shubhаsiz uning iqtisodiy jihаtdаn jonlаnishigа turtki hаm 
bo’ldi. 
XIII аsrning ikkinchi yarmi vа XIV аsr boshlаridа shаhаr vа qishloqlаrdа 
xo’jаlik hаyotining jonlаnishi bilаn shubhаsiz mo’g’ullаr istilosi vа bosqini dаvridа 
kuchli zаrbаgа uchrаb inqirozgа yuz tutgаn fаn, аdаbiyot, mа’rifаt vа 
mаdаniyatningаyrim tаrmoqlаri hаm tiklаnа boshlаydi. 
Gаrchi yozmа mаnbаlаrdа bizgаchа аniq mа’lumotlаr etаrli dаrаjаdа etib 
kelmаgаn bo’lsа-dа, hаr qаlаy bu dаvrdа ilm vа mа’rifаt hаm аyrim yirik 
hunаrmаndchilik vа sаvdo-sotiq mаrkаzlаridа jonlаnаdi. Buxorodа bino qilingаn 
«Mаs’udiya» vа «Xoniya»kаbi mаdrаsаlаrning hаr biridа mingtаgаchа tolibi ilm 
аhli tаhsil ko’rаdi.