O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Kuyukqal‘a, Mizdakhon va boshqalar o’rganilgan. 
  Burgutqal‘a,  Teshikqal‘a  qasr-istexkomlari  VІ-VІІІ  asrlarga  mansubdir.  Mazkur 
davrda qal‘alar balandligi 4-8 m bo’lgan mustahkam tagkursi (platforma) ustiga qurilgan. 
Teshikqal‘a maydoni 1 ga egallaydi. Qal‘a mudofaa inshootlariga ega bo’lgan, unga faqat 
ko’tarma  yo’l  orqali  kirilgan.  Bu  yerdan  devorlarga  ishlangan  rasmlar,  gilam  parchalari, 
tangalar topilgan. Qal‘a VІІ-VІІІ asrlarda qurilgan. 
  V-VІ asrlarda kurilgan Kuyukqal‘a 41 ga maydonni egallagan. Uning ichki qismida 
ikkita  qasr  bo’lganligi  aniqlandi.  Ilk  o’rta  asrlar  devorida  Xorazmda  ham  xo’jalik  va 

---

madaniy hayot yuksak bo’lganligini moddiy ashyolar tasdiqlaydi. Bu yerning yodgorliklari 
arablar istilosi arafasida tushkunlik bo’lganini ko’rsatadi. 
  VІ-VІІ  asrlarda  yangi  ko’rinishdagi  qishloqlar  katta-katta  oilalar  yashaydigan 
mustahkamlangan  qasr-qo’rg’onlar  paydo  bo’la  boshladi.  Bunday  qasr-qo’rg’onlar 
Xorazmda yaxshi o’rganilgan. 
  Dehqonchilik  bilan  shug’ullangan  erkin  aholi  mustahkamlangan  mayda 
qo’rg’onchalarda  yashaganlar.  Xorazmda  ana  shunday  qo’rg’onlarning  200  dan 
ortig’i topildi. Ular bir-biridan 200 m masofada joylashgan va 34 km kv maydonni 
egallagan. Har bir qo’rg’onning atrofi devor bilan o’rab olingan. Arab tarixchisi Al-
Makdisiyning ma‘lumotiga ko’ra Mizdakhon atrofida X asrda 12 mingta qo’rg’onlar 
bo’lgan. 
Ilk  o’rta  asrlarda  haykaltaroshlik  san’ati  keng  qo’llanilgan.  U  dumaloq  va 
bo’rtma  tasvir  shaklida  me’morchilik  komplekslarida  ishlatilgan.  Bu  haykallarda 
diniy va afsonaviy obrazlar bilan bir qatorda real hayotni aks ettiruvchi obrazlar ham 
uchraydiy.  Haykallar  maxsus  tayyorlangan  loydan,  yog’och,  albaster  va  toshdan 
ishlangan. 
Amaliy  xaykaltaroshlik  san’atining  yorqin  namunalari  IV-V  asrlarga  oid 
Toharistonning Kuyovqo’rg’on qal’aqo’rg’onidan topiladi. Kuyovqo’rg’on haykallari 
ziynatli  bezaklarga  boy  yengil  kiyimlardagi  erkak  va  ayol  personajlaridan  iborat 
bo’lgan. 
Ma’lumki,  ilk  o’rta  asrlarda  ijtimoiy  munosabatlarning  o’zgarishi  ya’ni 
feodallashish  jarayonining  rivojlanishi  me’morchilikning  xarakteri  va  mazmuniga 
ta’sir etadi. Bu hol dastlab qo’rg’on-qasrlar, ko’shklar qurilishida ko’zga tashlanadi. 
Keyinchalik  podsholarning  saroylari,  shaharlardan  tashqaridagi  hashamatli  va 
ulug’vor  qarorgohlari  keng  tarqaladi.  Bu  binolar  ko’p  hollarda  sun’iy  tepaliklar 
ustiga qurilib, ularning me’moriy echimlari mahobatli bo’lishiga katta e’tibor beradi. 
Binolar  ham  g’ishtdan  va  paxsadan  qurilgan.  Devorlari  ganch  bilan  pardozlangan, 
xona devorlari devoriy surat va naqshlar bilan bezatilgan. 
Ilk  o’rta  asrlar  davri  monumental  memorchiligida  noyob  ganch  naqshinkorligi 
keng qo’llanilgan. Darhaqiqat, ilk o’rta asrlarda ganch o’ymakorlik san’ati o’zining 
yuqori darajasiga ko’tarilgan edi. Uning hatto dastlabki namunalarida o’z zamonasiga 
xos  yangi  uslubiy  yo’nalish  shakllangan  edi.  Buni  Afrasiyob,  Varaxsha  va 
Dumaloqtepa qasr bezaklarida uchratish mumkin. 
Ilk  o’rta  asrlarda  amaliy  san’atning  barcha  yo’nalishlari  rivojlanadi.  Ular 
shaharlarning  o’sishi  va  shahar  hunarmandchiligining  taraqqiyoti  bilan  uzviy 
bog’langan  edi.  Oltin  va  kumushdan  har  xil  idishlar  yasash  ko’lami  kengayadi. 
Ayniqsa, bu masalada Xorazm va So’g’dda katta yutuqlarga erishiladi. 
O’rta  Osiyoda  ilk  o’rta  asrlar  davrida  yagona  din  bo’lmagan.  Arablar  istilosi 
bilan  bog’liq  holda  islom  dini  keng  tarqalgani  ma’lum.  Farg’ona  vodiysida  ya’ni 
Quvadan  topilgan  ibodatxona  xarobasi  buddaviylik  dini  bilan  bog’liq  bo’lib,  u  2 
xonali,  old  xonasi  ayvon  shaklida  qurilgan.  Xorazmda  ham  ko’mish  marosimlari 
bilan  bog’liq  bo’lgan  ossuariylar  yoki  ostadon  deb  nomlangan  to’rtburchak 
shaklidagi  tobutchalar  otashparastlik  e’tiqodi  bilan  bog’liq  bo’lgan.  Ostadonlar 
So’g’d,  Shosh  hududlaridan  ham  topilgan.  Zardushtiylik  dini  bilan  bog’liq  bo’lgan 
ibodatxonalar tepalikka qurilib, old tomoni esa quyosh chiqish tomonga qaratilgan. 

---

Ilk  o’rta  asrlarda  O’rta  Osiyoda  so’g’d,  xorazm,  eftalit,  turk  bitiklari  paydo  bo’ldi. 
Mazkur yozuvlar tarixiy manba bo’lishi bilan birga noyob ilmiy manba hisoblanadi. 
Aholining  diniy  e‘tiqodi  turlicha  bo’lgan:  Tohariston  va  Sharqiy  Turkiston  aholisi 
buddizm, So’g’d va Xorazm aholisi otashparastlik diniga e‘tiqod qilganlar. Shu davrla O’rta 
Osiyoga moniylik va nestarian-xristian dini ham tarqala boshlagan. Urgut yaqinida topilgan 
xristian dini ibodatxonasi shu o’tmishni tasdiqlaydi.