O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Talashgantepa,  Bandixontepa  singari  yodgorliklar  topilgan.  Ilk  temir  davriga 
mansub  bo’lgan  yodgorliklarda  arxitektura  va  qurilish  texnikasi,  hunarmandchilik 
rivojlanganligini ko’rsatuvchi moddiy topilmalar o’rganilgan.   
Toshkent  viloyatida  ilk  temir  davri  yodgorliklari  Burgulik  madaniyatiga 
aylangan.  1940  yilda  arxeolog  A.Terenojkin  “Burgulik  madaniyati”  ga  mansub 
bo’lgan makonlarni o’rganishni boshlaydi. Burgulik madaniyati miloddan avvalgi VI-
IV asrlar bilan belgilanadi. 1972 yilda arxeolog X.Duke chorvachilik va dehqonchilik 
bilan  shug’ullangan  qabilalarning  14  ta  qishloq  va  60  dan  ortiq  yerto’la  va  yarim 
yerto’la shaklidagi kulbalarni o’rganadi. Bu makonlardan yorg’o’choqlar, tosh o’g’ir, 
o’g’ir  soplari,  tagi  yassi  qilib  ishlangan  kosalar,  tuvakchalar,  xurmachalar,  quloqli 
sopol qozonlar topilgan.  
Xorazmda  ilk  temir  davriga  oid  Ko’zaliqir,  Quyisoy,  Uygarak,  Dingilja  kabi 
ko’plab yodgorliklar mavjud bo’lib, ular miloddan avvalgi VII-V asrlarga mansubdir.  
O’rta  Osiyoning  dasht  va  tog’li  rayonlarida  yashagan  ko’chmanchi  chorvador 
sak  qabilalarining  izlari  ilk  temir  davri  yodgorliklarida  muhrlanib  qolgan.  Bunday 
yodgorliklar  Pomir,  Tyanshan,  Zarafshon,  Amudaryo,  Orol  dengizi  atroflarida 
topilgan bo’lib, ular asosan mozor-qo’rg’onlardir. Saklarning mozor-qo’rg’onlarida ot 
anjomlari  topiladi.  Shuningdek,  topilmalar  orasida  bronza  va  temirdan  ishlangan 
harbiy  qurollar,  zeb-ziynat  buyumlari,  mehnat  qurollari  va  sopol  idishlar  uchraydi. 
Quyi  Sirdaryo  irmog’i  bo’lgan  Inkordaryo  bo’yida  Uygarak  qabristoni  topilgan. 
Yodgorlik xalqa shaklida bo’lib, uning balandligi 1,5-2,0 m, diametri 27-40 m keladi. 
Kichik  mozor  qo’rg’onlardagi  oddiy  qabrlarda  sopol  idishlar  va  bronza  o’q  uchlari 

---

uchraydi.  Katta  mozor-qo’rg’onlardagi  saklar  va  qabila  boshliqlarining  qabrlarida 
yarog’-aslaha, ot anjomlari va zeb-ziynat buyumlari topiladi. 
Saklarning  shahar  xarobalari  topilmagan.  Ko’chmanchilarning  uy-joylari 
yerto’la, chaylasimon uylardan iborat bo’lgan. 
Arxeolog olimlarning fikricha, mil.avv. VII-VI asrlarda ko’chmanchilar orasida 
harbiy-siyosiy  qabila  uyushmalari  vujudga  kelgan.  Ko’chmanchi  qabilalar  tarixini 
o’rganishda  Tagisken  maqbaralarini  o’rganish  katta  ahamiyatga  ega.  Maqbara 
mil.avv. IX-VII asrlarga mansub bo’lib, Sirdaryoning quyi oqimi bo’ylaridan topilgan. 
Ular xom g’ishtdan bino qilingan, to’rt burchak, xalqasimon maqbaralardir. 
O’rta  Osiyo  hududlarida  yashagan  ilk  temir  davri  qabilalarining  moddiy 
madaniyati  Baqtriya,  Marg’iyona  va  So’g’diyona  yerlarida  topib  tekshirilgan. 
Ularning soni 350 tadan ortiq. 
Sak  qabilalarining  makonlaridan  topilgan  ot  anjomlari,  o’qlar,  xanjarlar, 
Sharqiy  Yevropa  va  Osiyo  dashtlarida  yashagan  skif  qurol-aslahalariga  o’xshaydi. 
Yunon  tarixchisi  Gerodot  mil.  Avv.  V  asrdagi  skiflar  hayoti  haqida  ma’lumotlar 
beradi.  
O’rta  Osiyoning  ilk  temir  davri  qadimiy  viloyatlaridagi  jamiyat  to’g’risida 
muhim  yozma  manbalar  -  Avesto,  Ahmoniylar  davri  yozma  yodgorliklari  va  yunon 
tarixshunoslari hikoya qiladi.  
«Avesto»  (sharqiy  Eron  tillaridan  «Asos»  deb  tarjima  qilinadi)  Zardo’sht 
(Zaratushtra) 
dinidagi 
xalqlarning 
shariyat 
qonunlari 
majmuidir. 
Avesto 
ma’lumotlariga  ko’ra  ushbu  davr  qabilalari  birlashmasi  viloyat  («daxiyu»)  bo’lgan, 
urug’ jamoasi - «vis», ayrim oilalardan - «nmana» dan tashkil topgan. Aholi kohinlar, 
jangchilar, dehqonlar va chorvadorlar toifasiga bo’lingan. 
Ahmoniylar  davridagi  (m.av.  VI-IV  asrlar)  mixsimon  yozuvlar  Behistun  va