O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

 

O’zbek va rus tillaridagi undoshlarning qiyosiy jadvali.  

 

S

hovqinl

il

ar

 

       Artikulyatsion                 

              o’rniga                                       

Un                 ko’ra                 

paychalari  

ishtirokiga   ko’ra         L

ab

-lab

 

L

ab

-ti

sh

 

T

il

 oldi

 

 

T

il

 o

’o’

rta

 

S

ayoz

 

ti

l 

or

qa

 

C

huqur

 

ti

l 

 

or

qa

 

B

o’

g’

iz

 

Po

rtl

ov

- 

C

h

il

ar

 

jarangli 

 

b 

[б] [б’ ] 

 

d 

[д] [ д’ ] 

 

g 

[г]  [г’ ] 

 

 

---

 

8 

jarangsiz 

 

p 

[п]   [п’ ] 

 

t 

[т]   [т’ ] 

 

k 

[к]   [к’ ] 

Q 

 

S

ir

g’

a-

 

L

uvc

hil

ar

 

jarangli 

 

v 

 

[в]  [ в’] 

z  j 

[з] [ з’ ] 

[ж] 

y 

[й] 

 

G’ 

 

jarangsiz 

 

 

f 

[ф] [ф' ] 

s sh 

[с] 

[ш][щ] 

 

[x] [x’ ] 

X 

h 

Qor

is

hiq

 

por

tl

ov

- 

chi

lar

 

jarangli 

 

 

 

j (dj) 

 

 

 

 

jarangsiz 

 

 

 

ch 

[ч]   [ц] 

 

 

 

 

S

onor

lar

 

P

or

tl

ovc

hi

- 

sir

g’

aluv

- 

chil

ar

 

 

 

jarangli 

(burun 

tov) 

m 

[м]  [м’ ] 

 

n 

[н] [ н’ ] 

 

ng 

 

 

Jarangli 

(yon 

tovush) 

 

 

 

l 

[л] [ л’] 

 

 

 

 

Titroq 

tovush 

jarangli 

 

 

 

r 

[р] [ р’ ] 

 

 

 

 

 

UNDOSH FONEMALARGA QIYOSIY TAVSIF 

 

Jadvalda ko'rib turganimizdek, o’zbek va rus tillaridagi undoshlar o'o’rtasidagi tafovutlar 

quyidagi jihatlarda namoyon bo'ladi: 

 Lab-lab  undoshlari.  O’zbek  tilida    ushbu  undoshlar      qattiq  va  yumshoq  turlarga 

ajratilmaydi.  O’zbek  tilida  undoshlar  rus  tilidagi  qattiq  undoshlarga  nisbatan  yumshoqroq, 

yumshoqlariga  qaraganda  esa  qattiqroq  talaffuz  qilinadi.    Masalan,  qattiq    б,  п,  м  undoshlari 

o’zbek  tilidagi  b,  p,  m  tovushlariga  yaqin,  biroq    yumshoq  б’,  п’,  м’  undoshlarini  nutqda 

ifodalash  uchun  labo’larni    yanada  qattiqroq  qimtish  kerak.  Bu  tovushlar    o’zlarining  qattiq 

juftlariga nisbatan cho’ziqroq talaffuz qilinadi. 

Lab-tish undoshlari. O’zbek tilidagi v, f   bilan rus tilidagi в, ф undoshlari o'o’rtasidagi 

farq  ham  sezilarli  darajada.  Rus  tilida  bu  fonemalar  lab-tish  undoshlari  guruhiga  kiradi,  ularni 

talaffuz etish uchun pastki  labning  ichki tomoni  yuqori qator tishlarga  tekkiziladi. Lab-tish  v,  f  

undoshlari o’zbek tilida faqat boshqa tillardan o'zlashgan so'zlardagina uchraydi: avtobus, vagon, 

futbol,  fabrika  va  boshqalar.  Asil  o’zbekcha  so'zlarda  esa  bu  undoshlar  yolg'iz    labo’lar 

ishtirokida hosil  bo'ladi. Shuning uchun  o’zbek  tilidagi  v  so'z oxirida  yoki  jarangsiz undoshdan 

oldin  kelganda  rus  tilidagi  в  kabi  jarangsizlanmaydi:  ov,  suv,  birov,  jilov.  f  undoshi  esa  eski 

o’zbek  tilida  mavjud  bo’lmay,  arab,  fors-tojik  va  boshqa  tillardan  o’zlashgan  so’zlardagina 

uchraydi, shuning uchun bu tovush jonli so'zlashuvda ba'zan p  bilan almashtiriladi: faqat-paqat,  

daftar- daptar, fonar-ponar tarzida. 

Til  oldi  undoshlari.    Rus  tilidagi  qattiq  д,  т,  з,  с,  р    undoshlarining  talaffuzi  o’zbek 

tilidagi d, t, z, s, r undoshlariniki bilan deyarli bir xil. Ammo д’, т’, з’, с’, р’ fonemalari o’zbek 

tilida  yo'q.  Yumshoq  д,  т’  з’,  с’    undoshlarini  talaffuz  qilishda    tilning  o'o’rta  qismi  yuqoriga  

ko'tariladi.  Qattiq  д,  т  tovushlarini  hosil  qilishda  esa  bunday  holat  kuzatilmaydi.  Natijada    д 

tovushi дз kabi, т esa тс kabi, з’ va с’ ham nisbatan  yumshoqroq va qisqaroq  talaffuz qilinadi.  

Rus  tilidagi  qattiq  н  o’zbek  tilidagi      n  undoshidan  deyarli  farq  qilmaydi:    nor-нара,  

navbat-набат,  qanot-канат,  dovon-диван.  Ammo  yumshoq  н’  undoshi  rus  tilining  o'zigagina 

xos  bo'lib,  bu  tovushning  artikulyatsiyasi  qattiq  н  undoshinikidan  biroz  farq  qiladi.  Qattiq  н  ni 

talaffuz  qilishda  til  uchi  yuqori  milkka  tegib  tursa,    yumshoq  н’  tovushini  talaffuz  qilishda  til 

biroz orqaga qochib, milkdan uzoqlashadi, tilning ikki yoni esa qattiq tanglay tomon ko'tariladi: 

нет, нельзя, Нина, нитка. 

---

 

9 

Har ikkala tilda ham l undoshi  til oldi,  sirg’aluvchi, jarangli sonor tovush hisobo’lanadi. 

Ammo l,  л, va  л’ tovushlarining artikulyatsiyasida o’o’zaro tafovutlar bor bo’lib, ular quyidagi 

jihatlarda namoyon bo’ladi: rus tilidagi qattiq л ni talaffuz qilishda tilning faqat uchi ko’tariladi 

va yuqori milkning tishga yaqinroq joyiga borib tegadi.  Yumshoq л’ ni talaffuz qilish jarayonida 

esa  tilning  yelka  qismi  ham  ko’tariladi  va  til  uchi  milkning  yuqoriroq  joyiga  borib  tegadi. 

Shunga    ko’ra   bu  ikki  undosh  qattiqlik  va  yumshoqlik  belgisiga  ega  bo’lib,  o’o’zaro  ziddiyat 

hosil  qiladi.  O’zbek  tilidagi  l    esa  talaffo’ziga  ko’ra  rus  tilidagi  qattiq  л  va  yumshoq  л’ 

o’o’rtasidagi undosh tovush hisobo’lanadi. 

O’zbek  tilidagi  sh  undoshi    qattiq-yumshoqligiga  ko'ra  rus  tilidagi  ш  va  щ  undoshlari 

o'o’rtasida  turadi.  Shu  bois  ruscha  so‘zlar  tarkibidagi  щ  undoshi  o’zbek  tiliga  ba’zan  sh