O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti magistratura bo‘limi

3.2. Fiziometrik ko‘rsatkichlar tahlili
Yuqorida somatometrik ko‘rsatkichlar haqida fikr yuritildi. Tadqiqotlarimiz davomida somatometrik ko‘rsatkichlar bilan bir qatorda ayrim fiziometrik ko‘rsatkichlarni ham o‘rgandik.
Maktab o‘quvchilarida o‘rganilgan fiziometrik ko‘rsatkichlar bir qator qiziqarli holatlarni namoyon etdi. 1-jadvalda tekshiriluvchilarda olingan ayrim fiziometrik ko‘rsatkichlar hamda ularning meyorga nisbatan holati keltirilgan.

3.3-jadval.
11, 16, 18 yoshli tekshiriluvchilarda ayrim fiziometrik ko`rsatkichlarining
me’yorga nisbatan farqi (yurak qon tomir tizimi ko’rsatkichlari)

Ko’rsatkichlar		11 yosh		16 yosh			18 yosh
		O’gil bolаlar, n=66	Qizlar, n=49	O’gil bolаlar, n=47	Qizlar, n=28	O’gil bolаlar, n=36		Qizlar, n=20
Puls	Olingan na’tija	81±0,25	85±0,4	76±0,4	82±0,5	74±0,5		75,6±0,8
	Me’yor	80	80	72	72	70		70
	Me’yorga nisbatan holat (%)	101%	106%	105,5%	114%	105,7%		108%
AQS	Olingan na’tija	90±0,25	86,5±0,3	110±0,3	112±0,5	111±0,4		110±0,6
	Me’yor	101	101	112	112	120		120
	Me’yorga nisbatan holat (%)	89%	85,6%	98%	100%	92,5%		91,6%
AQD	Olingan na’tija	56±0,2	56±0,3	62±0,3	70±0,6	71±0,4		70±0,6
	Me’yor	52	52	62	62	80		80
	Me’yorga nisbatan holat (%)	107,6%	107,6%	100%	113%	89%		87,5%

Olingan natijalarga ko‘ra, pulsning eng katta ko‘rsatkichi 16 hamda 18 yoshli qizlarda kuzatilmoqda, boshqa tekshiriluvchilarda esa meyor darajasiga yaqin. Umuman olganda, bunda jinsga oid tafovut namoyon bo‘ladi: ya’ni barcha yoshdagi qizlarda puls kattaligi o‘g‘il bolalardagidan biroz yuqori.

Sistolik qon bosimi 1-guruhda, ya’ni 11 yoshlilarda eng kam ko‘rsatkichga ega. Diastolik qon bosimi esa aksincha, 3-guruh, ya’ni 18 yoshlilarda nisbatan past.
3.4-jadvalda tekshiriluvchilarda kardiorespirator tizim faoliyatini o‘rganish natijalari keltirilgan.

3.4-jadval.
11, 16, 18 yoshli tekshiriluvchilarda ayrim fiziometrik ko`rsatkichlarining
me’yorga nisbatan farqi (nafas va kardiorespirator tizim ko’rsatkichlari)

Ko’rsatgichlar		11 yosh			16 yosh			18 yosh
		O’gil bolаlar n=66	Qiz bolаlar n=49	O’gil bolаlar n=47		Qiz bolаlar n=28	O’gil bolаlar n=36		Qiz bolаlar n=20
Gs	Yomon	23	20	-		8	5		13
	O‘rtacha	8	23	4		8	17		25
	Yaxshi	38	23	38		23	22		37
	A’lo	31	34	58		61	56		25
Shs	Yomon	41	40	8		8	6		25
	O‘rtacha	41	43	21		38	28		25
	Yaxshi	18	17	63		46	66		50
	A’lo	-	-	8		8	-		-
Rs	Qoniqarli	23	40	29		38	-		12,5
	O‘rtacha	51	53	42		46	72		75
	Yaxshi	26	7	25		15	28		12,5
	Yuqori	-	-	4		-	-		-
QATAP	Pasaygan	8	-	100		100	89		100
	Qoniqarli	43	53	-		-	11		-
	Yaxshi	49	47	-		-	-		-

Jadvalda keltirilgan natijalar bo‘yicha Gench sinamasiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, bunda eng yaxshi ko‘rsatkich 16 yoshli o‘quvchilarda kuzatiladi, ya’ni shu yoshdagi o‘g‘il bolalarning 58%da a’lo hamda 38%da yaxshi, qizlarning 61%da a’lo hamda 23%da yaxshi natija olingan. Umumiy hisobda 16 yoshli o‘g‘il bolalarning 96%da yaxshi yoki a’lo, shu yoshdagi qizlarning 84%da yaxshi yoki a’lo natijalar kuzatilgan. Gench sinamasi bo‘yicha eng past natijalar 11 yoshli o‘g‘il va qizlarda (mos ravishda 23 va 20% yomon) kuzatilgan.

Shtange sinamasi bo‘yicha olingan natijalar ham Gench sinamasidagi natijalarni deyarli takrorlaydi. Ya’ni bunda ham eng yuqori natija 16 yoshli o‘g‘il va qizlarda (mos ravishda 71% yaxshi yoki a’lo va 54% yaxshi yoki a’lo). Eng past natijalar esa 11 yoshli o‘g‘il bolalar (41% yomon, 41% o‘rtacha) va qizlarda (40% yomon, 43% o‘rtacha).
Nafas tizimi faoliyati bilan bog‘liq bunday o‘zgarishlarni yosh xususiyatlari bilan bog‘lab tushuntirish mumkin, ya’ni kichik yoshli tekshiriluvchilarda har ikkala sinama eng past darajada. 16 yoshlilarga kelib nafas tizimi faoliyati yaxshilanib borgan.
Rufye sinamasi natijalari tekshiriluvchilarda o‘ziga xos ko‘rinishga ega. 11 yoshli tekshiriluvchilardan o‘g‘il bolalarning 51%da o‘rtacha, 26%da yaxshi, qizlarning 53%da o‘rtacha, 7%da yaxshi. Xuddi shuningdek, 16 yoshli va 18 yoshli tekshiriluvchilarda ham o‘g‘il bolalarda, ham qizlarda “o‘rtacha” natija eng yuqori foizni tashkil etgan: 16 yoshli o‘g‘il va qizlarda mos ravishda 42 va 46%, 18 yoshli o‘g‘il va qizlarda mos ravishda 72 va 75%. “Yaxshi” natija ancha kam, “a’lo” natija esa faqat 16 yoshli o‘g‘il bolalarda 4%ni tashkil etgan, xolos. Aytish mumkinki, kardiorespirator tizim faoliyatini ifodalovchi Rufe sinamasi barcha yoshdagi aksariyat tekshiriluvchilarda o‘rtacha holatda.
Respondentlarda qon aylanish tizimining adaptiv potensiali ko‘rsatkichi bo‘yicha holat quyidagicha. Bu yerda eng yomon natija 16 va 18 yoshli tekshiriluvchilarda. 16 yoshlilarning har ikkala jins vakillarida (100%) hamda 18 yoshli qizlarda (100%) qon aylanish tizimining adaptiv potensiali pasaygan ko‘rinishga kelgan. 18 yoshli o‘g‘il bolalarning 89%da shunday pasayish kuzatilgan. 11 yoshli tekshiriluvchilarda esa aksincha, qon aylanish tizimining adaptiv potensiali qoniqarli va yaxshi holatda (o‘g‘il bolalarning 49%da, qizlarning 47%da yaxshi).
Qon aylanish tizimining adaptatsion potensiali, Rufye sinamasidan farqli ravishda, ancha past ko‘rsatkichlarni qayd etgan. Aslida bu ko‘rsatkich organizmning atrof muhitning turli sharoitlariga moslashish imkoniyatlari va darajasini ko‘rsatadi. Demak, maktab o‘quvchilarida kardiorespirator tizim faoliyati o‘rtacha bo‘lgani holda butun organizmning tashqi muhitga moslashish darajasi ancha past.
III bob bo‘yicha xulosa
Shahar maktabi o‘quvchilarida somatometrik va fiziometrik ko‘rsatkichlarni o‘rganish bir qator o‘ziga xos natijalarni qo‘lga kiritishga imkon beradi.
Somatometrik ko‘rsatkichlarni o‘rganish natijalaridan ma’lum bo‘lishicha, bo‘y uzunligi va tana massasi 1-guruh, ya’ni 11 yoshlilarda eng past ko‘rsatkichni qayd etgan. 18 yoshlilardan faqat o‘g‘il bolalarda tana vazni kamligi kuzatiladi. Xuddi shu kabi ko‘krak qafasi aylanasi ko‘rsatkichlari ham tana massasi hamda bo‘y uzunligi natijalariga umumiy ravishda o‘zaro muvofiq keladi. Umuman olganda, somatometrik ko‘rsatkichlar asosan 11 yoshli maktab o‘quvchilarida meyordan sezilarli darajada farq qiladi.
Somatometrik ko‘rstkichlarni ma’lum indekslar asosida o‘rganish natijasi quyidagicha. Ketle indeksi bo‘yicha eng jiddiy o‘zgarish 11 yoshlilardan iborat 1-guruhda kuzatilgan. 2- hamda 3-guruhlarda Ketle indeksi bo‘yicha jiddiy o‘zgarish mavjud emas (faqat 16 yoshli qizlarda tana massasining biroz yetishmovchiligi, shu yoshdagi o‘g‘il bolalarda esa kamroq darajada tana massasining ko‘pligi kuzatiladi).
Tana tuzilishini ifodalaydigan Pinye indeksi bo‘yicha ham 11 yoshli o‘quvchilarda jiddiy yetishmovchiliklar bor. 16 va 18 yoshli tekshiriluvchilarda esa Pinye indeksi bo‘yicha sezilarli og‘ishlar yo‘q.
Ko‘krak qafasi va o‘sish orasidagi o‘zaro mutanosiblikni aniqlashga imkon beradigan Erisman indeksi bo‘yicha ham yuqoridagi ko‘rsatkichlarga ancha yaqin bo‘lgan natijalar olingan. Ko‘krak qafasi ekskursiyasi kattaligi ham 1-guruhda ancha sezilarli darajada past. Katta yoshdagi o‘quvchilardan faqat qizlarda bu ko‘rsatkich meyor darajasidan ancha farq qiladi.
Shu narsani alohida ta’kidlab o‘tish o‘rinliki, jismoniy rivojlanish darajasini ifodalaydigan indekslar bir-birini to‘ldirishi bilan bir qatorda ular o‘rtasida ayrim nomuvofiqliklar ham kuzatiladi. Shu bois tekshiriluvchilarning o‘sish-rivojlanish darajasini baholashda indekslarni o‘zaro taqqoslab o‘rganish bilan bir qatorda ularning har biridan alohida xulosalar qilish ham maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Respondentlarda nafas va yurak qon tomir tizimi faoliyatini o‘rganishdan olingan umumiy xulosalar quydagicha. Pulsning eng katta ko‘rsatkichi 16 hamda 18 yoshli qizlarda kuzatiladi, boshqa tekshiriluvchilarda esa meyor darajasiga yaqin. Bunda jinsga oid tafovut namoyon bo‘ladi, ya’ni barcha yoshdagi qizlarda puls kattaligi o‘g‘il bolalardagidan biroz yuqori.
Sistolik qon bosimi 1-guruhda, ya’ni 11 yoshlilarda eng kam ko‘rsatkichga ega. Diastolik qon bosimi esa aksincha, 3-guruh, ya’ni 18 yoshlilarda nisbatan past.
Kardiorespirator tizimni tegishli sinamalar asosida o‘rganish natijalariga ko‘ra, Gench sinamasi bo‘yicha eng yaxshi ko‘rsatkich 16 yoshli o‘quvchilarda, eng past natijalar esa 11 yoshli o‘g‘il va qizlarda kuzatiladi. Shtange sinamasi bo‘yicha olingan natijalar ham Gench sinamasidagi natijalarni deyarli takrorlaydi. Nafas tizimi faoliyati bilan bog‘liq bunday o‘zgarishlarni tekshiriluvchilarning yosh xususiyatlari bilan bog‘lab tushuntirish mumkin, ya’ni kichik yoshli tekshiriluvchilarda har ikkala sinama eng past darajada. 16 yoshlilarga kelib nafas tizimi faoliyati yaxshilanib borgan.
Rufye sinamasi natijalari barcha yoshdagi aksariyat tekshiriluvchilarda o‘rtacha holatda ekani ma’lum bo‘ldi.
Qon aylanish tizimining adaptiv potensiali bo‘yicha holat quyidagicha. Bu yerda eng past ko‘rsatkich 16 va 18 yoshli tekshiriluvchilarda. 11 yoshli tekshiriluvchilarda esa aksincha, qon aylanish tizimining adaptiv potensiali qoniqarli va yaxshi holatda.
Qon aylanish tizimining adaptatsion potensiali, Rufye sinamasidan farqli ravishda, ancha past ko‘rsatkichlarni qayd etgan. Bu ko‘rsatkich organizmning atrof muhitning turli sharoitlariga moslashish imkoniyatlari va darajasini ko‘rsatadi. Demak, maktab o‘quvchilarida kardiorespirator tizim faoliyati o‘rtacha bo‘lgani holda butun organizmning tashqi muhitga moslashish darajasi ancha past.
XULOSA
Olingan natijalar va ularni tahlil qilish natijalariga ko‘ra quyidagi xulosalar qilindi.

1. 
   O‘sish va rivojlanish aholining salomatligini o‘rganishda qo‘llaniladigan muhim ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib, u irsiy xususiyatlar bilan bir qatorda turli tashqi muhit omillariga ham chambarchas bog‘liq. Bolalarning o‘sish va rivojlanishi geteroxroniya, akseleratsiya, uzluksizlik kabi qator qonuniyatlar asosida kechadi. Turli yoshdagi bolalarning o‘sish-rivojlanishini tahlil qilishda ana shu qonuniyatlarni e’tiborga olish fiziologiya va tibbiyot amaliyotida muhim ahamiyat kasb etadi.
   
2. 
   Tadqiqotchilar tomonidan turli yoshdagi va har xil mintaqalarda istiqomat qiladigan bolalar hamda o‘smirlarning jismoniy rivojlanish darajasini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, aksariyat hollarda tekshiriluvchilarning jismoniy rivojlanish ko‘rsatkichlari meyor kattaliklaridan ma’lum darajada farqlanadi. Shuningdek, olingan natijalar yuqorida aytib o‘tilgan qonuniyatlarga umumiy ravishda mos tushadi. Bu holat qator o‘ziga xos omillar bilan izohlanadi.
   
3. 
   Biz olgan natijalarga muvofiq, 11 yoshlilardan iborat 1-guruhda bo‘y uzunligi hamda tana massasi meyoridan sezilarli darajada past. Shunday holat 18 yoshli o‘g‘il bolalarda ham kuzatilgan. Ko‘krak qafasi aylanasi bo‘y va tana massasi ko‘rsatkichlariga mos tushadi. Ushbu xulosalarni Ketle indeksi bo‘yicha olingan natijalar ham tasdiqlaydi. Tana tuzilishi va tipini ko‘rsatib beradigan Pinye indeksi natijalari ham yuqoridagi ko‘rsatkichlar bilan o‘zaro muvofiq. Yа’ni Ketle va Pine indekslari bo‘yicha ham eng jiddiy o‘zgarish 11 yoshli maktab o‘quvchilarida kuzatilgan. Erisman indeksi tekshiriluvchilarda o‘ta jiddiy o‘zgarishlar mavjud emasligini ko‘rsatadi. Jismoniy rivojlanish darajasini ifodalaydigan indekslar bir-birini to‘ldirishi bilan bir qatorda ular o‘rtasida ayrim nomuvofiqliklar ham kuzatiladi. Shu bois tekshiriluvchilarning o‘sish-rivojlanish darajasini baholashda indekslarni o‘zaro taqqoslab o‘rganish bilan bir qatorda ularning har biridan alohida xulosalar qilish muhim ilmiy ahamiyat kasb etadi.
   
4. 
   Fiziometrik ko‘rsatkichlardan pulsning eng katta ko‘rsatkichi 16 hamda 18 yoshli qizlarda kuzatiladi, boshqa tekshiriluvchilarda esa bu ko‘rsatkich meyor darajasiga yaqin. Umuman olganda, bunda jinsga oid tafovut namoyon bo‘ladi: ya’ni barcha yoshdagi qizlarda puls kattaligi o‘g‘il bolalardagidan biroz yuqori. Sistolik qon bosimi 1-guruhda, ya’ni 11 yoshlilarda eng kam ko‘rsatkichga ega. Diastolik qon bosimi esa aksincha, 3-guruh, ya’ni 18 yoshlilarda nisbatan past. Gench sinamasi bo‘yicha eng yaxshi ko‘rsatkich 16 yoshli o‘quvchilarda (o‘g‘il bolalarning 96%da, qizlarning 84%da yaxshi yoki a’lo), eng past natijalar 11 yoshli o‘g‘il va qizlarda (mos ravishda 23 va 20% yomon) kuzatilgan. Shtange sinamasi ko‘rsatkichlari ham Gench sinamasidan olingan natijalarni deyarli takrorlaydi. Kardiorespirator tizim faoliyatini ifodalovchi Rufye sinamasi barcha yoshdagi aksariyat tekshiriluvchilarda o‘rtacha holatda, bunda o‘ta jiddiy siljishlar deyarli aniqlanmadi. Qon aylanish tizimining adaptiv potensiali ko‘rsatkichi bo‘yicha eng yomon natija 16 va 18 yoshli tekshiriluvchilarda, ya’ni 16 yoshlilarning har ikkala jins vakillarida (100%) hamda 18 yoshli qizlarda (100%) bu ko‘rsatkich to’liq pasaygan ko‘rinishga kelgan. 18 yoshli o‘g‘il bolalarning 89%da shunday pasayish kuzatilgan. 11 yoshli tekshiriluvchilarda esa aksincha, qon aylanish tizimining adaptiv potensiali qoniqarli va yaxshi holatda.
   
5. 
   Respondentlarda somatometrik va fiziometrik ko‘rsatkichlar bo‘yicha aniqlangan holatlarni birinchi navbatda ularning iqtisodiy-ijtimoiy holati bilan izohlash mumkin. Bunda o‘quvchilarning uyda va maktab sharoitida qanday ovqatlanayotgani, shuningdek, jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari bilan shug‘ullanish darajasi muhim hisoblanadi. Qolaversa, jismoniy rivojlanish ko‘rsatkichlarining meyordan og‘ishiga iqlim va ekologik muhit sharoitlari, tekshiriluvchilardagi stress darajasi va boshqa omillar ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi.
   
6. 
   Aytib o‘tilgan salbiy holatlarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ishlab chiqish va uni amaliyotda joriy qilish maktab o‘quvchilarining salomatligini muhofaza qilishda, sog‘lom hamda barkamol avlodni tarbiyalab voyaga yetkazishda o‘ziga xos muhim ahamiyat kasb etadi.