O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi

1.6.Yerning  paydo  bo’lishi  haqidagi  gipotezalar.  Yerning 

paydo bo’lishi to’g’risidagi dastlabki tasavvurlar juda qadimdan mavjud 

bo’lgan. Chunki bu masala ulkan amaliy ahamiyatga ega. Yerning paydo 

bo’lishi haqida to’g’ri tasavvurga ega bo’lmasdan turib, uning tuzilishini 

qiladi.  Uning  o’rtacha  miqdori  bo’yicha  magmalar  nordon  (65-75%) 

o’rta (52-65%) va asosiy (40-52%) turlarga bo’linadi. 

Magmalarda  sodir  bo’ladigan  jarayonlar  o’ta  murakkab  va  ular 

oxirigacha  o’rganilgan  emas.  Ayniqsa  magmaning  parchalanishi  yoki 

differentsiatsiyasi katta ahamiyatga egadir. 

Differentsiatsiya  magmada  sodir  bo’ladigan  barcha  fizikaviy, 

kimyoviy 

jarayonlarning  majmuasi  bo’lib,  birlamchi  magmani  bir-

biridan  fizik-kimyoviy  holatlari  bilan  farq  qiladigan  qator  ikkilamchi 

magmalarga  parchalanishiga  olib  keladi.  Parchalanish  jarayoni  esa 

nihoyatda  barcha  ma‘lum  magmatik  tog’  jinsi  va  minerallarini  hosil 

bo’lishiga  olib  keladi.  Differentsiatsiya  magmatik  va  kristallizatsion 

turlarga ajratiladi. 

Magmatik  differentsiatsiya  jarayonida  dastlabki  eritma  o’z 

tarkibiga  va  solishtirma  og’irligiga  qarab  bir-necha  aralashmaydigan 

qismlarga bo’linadilar. Mana shu ayrim joylarda bo’lingan magmalardan 

ma‘lum  haroratda  va  bosimda  avvalo  qiyin  eriydigan  so’ngra  tez 

eriydigan 

minerallar 

kristallana 

boshlaydi 

va 

kristallizatsion 

differentsiatsiya  boshlanadi.  Bunday  yo’l  bilan  hosil  bo’lgan  tog’ 

jinslarida  ayrim 

minerallarning  donalari  aniq  to’g’ri  shakllangan  (aniq 

ifodalangan)  bo’ladi,  boshqalari  esa  ularning  oralig’ida  bo’shliqlarni 

qotishma  tsement  bilan  to’ldiradi.  Bunday  tartibli  differentsiatsiyadan 

tashqari,  bir  vaqtning  o’zida  magmatik  eritmadan  ikki  va  undan  ortiq 

komponentlarning to’liq kristallanishi mumkin. 

Hosil 

bo’ladigan  kristall  donalarning  fazoviy  joylashishida 

ularning  solishtirma  og’irligi  katta  ahamiyatga  ega.  Bunda  og’irroq 

birikmalar harakatlanadi, pastga cho’kadi, yengil va tarkibida uchuvchan 

birikmalar bo’lgan zarralar yuqoriga ko’tariladi. 

Yoriqlar  oralig’idan  harakat  qilayotgan  magma  o’z  yo’lida  turli 

tog’ jinslarini o’ziga qo’shib olib, eritib va o’zlashtirib magmaning  va 

magmatik jinsning yangi turlarini hosil qiladi. 

Magmaning  kristall

anish  jarayoni  asosan  tugagandan  so’ng, 

soviyotgan  keng  tekis  yerning  chekka  qismlarida  turli  uchuvchan 

elementlar xlor, ftor, bromlar bilan boyigan (qoldiq) magmaning ma‘lum 

miqdorlari to’planadi. Bu birikmalar ilgari hosil bo’lgan mineral va tog’ 

jinslar

iga  ta‘sir  ko’rsatadi  va  ularning  urnida  yangi  birikmalar 

pegmatitlarni  hosil  qiladi.  Bu  jarayon  Yer  yuzidan  3-8  km  chuqurlikda 

va  300-9000

0

S 

haroratda  sodir  bo’ladi.  Bunday  sharoitda  gigant  «juda 

yirik» minerallar hosil 

bo’ladi. 

Keyinchalik 

tashqi 

bosimning 

pasayib 

borishi 

bilan 

intruziyalardan  gazli  eritmalar  ajralib  chiqishi  va  atrofidagi  tog’ 

jinslarining  tolasimon  yoriqlarida  moddalarni  haydash  jarayoni  tufayli 

11 

18 

---

  

va unda bo’ladigan jarayonlarni to’g’ri tushunish mumkin emas. 

Qadimgi davrlarda Yerning va Quyosh tizimining vujudga kelishi 

to’g’risidagi  tasavvurlar  asosan  xurofiy  bo’lgan.  Faqat  uyg’onish 

davrida  (XV  asrning  oxiri  va  XVI  asrning  boshi)  fanni  dinning 

tazyiqidan ozod bo’lishi boshlanadi. 

Polyak olimi Nikolay Kopernik (1473-1543) «Dunyo jismlarining 

aylanishi haqida» nomli asarida birinchi bo’lib Yer koinotning markazi 

emas,  balki  Quyosh  atrofida  doimo  aylanib  turadigan  kichik  planeta 

ekanligini aniqlab berdi. 

XVII  asrning  oxirida  nemis  olimi  Leybnits  (1646-1716)  Yer 

qachonlardir  qizigan  (chug’  holatidagi)  nur  tarqatuvchi  jism  bo’lgan 

degan fikrni o’rtaga tashladi. Yerning yuqori qatlamlarini u Yer yuziga 

oqib chiqqan massaning shlaklariga uxshatdi. 

1745  yilda frantsuz  olimi J.Byuffon  (1707-1788)  Yer va  Quyosh 

tizimining boshqa planetalari bir necha o’n ming yil avval Quyoshning 

kometa  bilan  falokatli  to’qnashuvidan  ajralib  chiqqan  Quyosh 

jismlaridan hosil 

bo’lgan deb isbot qilishga harakat qildi. 

Nemis  faylasufi  Immanuil  Kantning  gipotezasiga  (1755y.) 

ko’ra, 

birlamchi koinot turli kattalikdagi va zichlikdagi qattiq, harakatsiz chang 

zarrachalaridan  tashkil  topgan.  Zarrachalarning  o’zaro  tortilishi 

natijasida ular harakatlana boshlaganlar. Lekin ular zarralarning kattaligi 

va  zichligiga  bog’liq  ravishda  turli  tezlikda  harakatlanganlar. 

Zarralarning to’qnashuvi butun tizimni aylanishiga va uning markazida 

zarralarning  to’planishiga  olib  kelgan.  Zarralar  bu  markaziy  qism 

atrofida  aylana  orbitasi  bo’ylab  bir  tomonga  aylana  boshlagan. 

Harakatlanayotgan  zarralarning  qo’shilishidan  planetalar  hosil  bo’lgan. 

Kantning  ta‘kidlashicha  osmon  jismlarining  hosil  bo’lishi  va  hozirgi 

olamning tarqoq materiyadan hosil 

bo’lish jarayoni million yillar davom 

etgan. 

Frantsuz  matematigi  Per  Simon  Laplasning  fikricha  (1796y.) 

koinot  qizdirilgan  gazsimon  jismlardan  tashkil  topgan  va  u  o’z  o’qi 

atrofida  qattiq  jismlar  kabi  sekin  bir  tekis  aylanadigan  birlamchi  gaz 

tumanligidan 

iborat  bo’lgan.  Gaz  tumanligi  asta  sekin  sovib  siqilib 

borishi  bilan  aylanish  tezligi  va  markazdan  qochirma  kuch  ayniqsa 

tumanlikning  ekvator  qismida  ortib  borgan.  Natijada  jismlar  tumanlik 

ekvatori yuzasiga yig’ilib borgan va yassi disk shaklini egallagan. 

Ekvatordagi  markazdan  qochma  kuch  tortish  kuchidan  orta 

boshlaganidan  so’ng,  tumanlikning  ekvator  qismidan  gaz  xalqalari 

ajralib  chiqa  boshlagan  va  tumanlik  harakat  qilayotgan  yo’nalishda 

aylanishni davom etdirgan. Xalqa jismlari asta-sekin zichlanib borib gaz 

quyqalarini  (yig’indilarini)  yoki  birlamchi  planetalarni  (planeta 

Qattiq  minerallarning  aksariyat  ko’pchiligi  kristall  holatida, 

ozgina qismi esa amorf holatda uchraydi. 

Kristall  va  amorf  holatlarining  farqi  shundan  iboratki,  kristallik 

minerallardagi ionlar shu jism uchun ma‘lum aniq bir tartibda joylashadi 

va  struktura panjarasini  hosil  qiladi.  Amorf  minerallarda esa  ionlarning 

joylashishida qonuniy tartib bo’lmaydi. 

Kristallik  va  amorf  jismlarning  ichki  tuzilishidagi  bunday  farq 

ularning  fizik  xossalariga (issiqlik  o’tkazuvchanligi, ulanishi,  qattiqligi 

va boshqalarga) ta‘sir o’tkazadi. Shuning uchun ularni anizotrop jismlar 

deyiladi.  Amorf  jismlarda  esa  ularning  fizik  xossalari  hamma 

yo’nalishlar bo’yicha bir xil bo’ladi. Bu jismlarni izotrop deyiladi.  

Minerallar  uch,  to’rt,  olti  qirrali  prizmalar  yoki  piramidalar, 

boshqalari kublar, oktaedrlar ko’rinishiga ega bo’ladi. 

Kristallning chegaralanish yuzasi uning yonlari, yonlar kesishgan 

chiziqni  uning  qirrasi,  qirralar  kesishgan  nuqtani  uning  uchi  (chuqqisi) 

deyiladi. Masalan kubning 6 tomoni, 12 qirrasi va 8 uchi bor).