|
1.1. Yerning shakli va tuzilishi.
Yerning shakli va o’lchamlari
to’g’risida hozirgi davrdagi ilmiy tasavvurlar birdaniga paydo bo’lgan
emas. Qadimgi hindlar Yerni fil ustida joylashgan tekislik ko’rinishida
tasavvur qilgan lar. Yunonlar esa Yerni dengiz bilan uralgan dumalok
baland tog’lik ko’rinishida tasavvur qilishgan va bu tog’likni qattiq
to’ntarilgan osmonga tiralib turadi deb hisoblaganlar.
Yer, shar shakliga ega degan xulosani birinchi bo’lib qadimgi
yunon olimi Pifagor (eramizgacha bo’lgan 580-500-yillar) aytib o’tgan.
Aristotel esa, eramizdan oldingi IV asrda bu xulosani ilmiy asosda isbot
qilib berdi. Qadimgi yunon olimi Eratosfen Kirenskiy esa (eramizgacha
II-
asr) birinchi bo’lib bir muncha aniqlikda Yer sharining radiusini
aniqladi.
XVII-XVIII asr (1643-
1727) oralig’ida angliyalik olim Isaak
Nyuton Yerning aniq shar shaklida emas ekanligini isbot qildi.
Nyutonning hisoblari b
o’yicha Yerning o’z o’qi atrofida aylanishi
oqibatida, uning ekvatorida rivojlanadigan markazdan qochirma
kuchning og’irlik kuchidan kattaligi hisobiga, Yer qutbda siqilgan
ellipsoid shaklini egallaydi.
I.Blisting (1873) Yerning shaklini geoid deb atashni taklif qildi.
Geoidning yuzasi Dunyo okeanining mutloq tinch holatdagi yuzasi bilan
xiralashib yaltirashini eslatadi (grafit). Ikkinchi guruhhga nometall
yaltiroqligiga ega bo’lgan minerallar kiradi. Nometall yaltiroqlikning
olmosdek yaltirash (olmos), shishadek yaltirash (slyuda), ipaksimon
yaltirash (asbest), xira yoki yaltiramaydigan (kremen) va boshqa turlari
bo’ladi.
Minerallning ulanish tekisligi va sinish yuzalari. Minerall
kristallarining, ular sindirilganda ma‘lum yo’nalish bo’yicha ajralib hosil
qilgan tekis, yaltiroq yuzalariga ulanish tekisligi deb aytiladi. Bu
xususiyat faqat kristallik minerallar uchun xos bo’lib uning faqat ichki
tuzilishi bilan bog’liq. Bunday xususiyat faqat shu mineralning
o’zigagina xos bo’lganligi uchun muhim diagnostik belgi bo’lib xizmat
qiladi. Ma
salan: ortoklaz singanda to’g’ri burchakli ulanish tekisligi
hosil qiladi.
Ulanish tekisligining qay darajada namoyon bo’lishini ko’rsatish
uchun besh darajali shkala qabul qilingan.
1.Ulanish tekisligi qta mukammal (slyuda, xlorit) kristallar yupqa
varaqachalarga ajralish qobiliyatiga ega. Ulanish tekisligidan boshqa
yo’nalish bo’yicha sindirish juda qiyin.
2.Ulanish tekisligi mukammal (kaltsit, galenit, galit). Bunday
minerallar sindirilganda, ular ulanish tekisligi bo’yicha ajralib, ko’rinishi
birlamchi
kristallni eslatuvchi bo’laklar hosil qiladi. Masalan: Galenit
sindirilganda mayda to’g’ri kubchalar, kaltsitni maydalaganda to’g’ri
romboedrlar hosil
bo’ladi.
3.Ulanish tekisligi o’rtacha minerallar (dala shpatlari, magniyli-
kaltsiyli silikatlar). Mineral
bo’laklarida ulanish tekisligi ham tasodifiy
yo’nalishlar bo’yicha notekis yuzalar, ham aniq ko’rinib turadi.
4.Ulanish tekisligi nomukammal (apatit, kassiterit, sof tug’ma
oltingugurt, olivin) bo’lgan minerallar. Ulanish tekisligi yaqqol ko’rinib
turmayd
i, uni mineral parchasi yuzidan qidirib topishga to’g’ri keladi.
Singan yuzalari odatda notekis bo’ladi.
5.Ulanish darajasi o’ta mukammal bo’lmagan (yoki ulanish
tekisligi yo’q) minerallar (kvarts).
Ko’pincha bitta minerallning o’zida bir necha yo’nalishlar
bo’yicha o’tgan ulanish tekisliklari mukammallik darajasiga ko’ra har
xil bo’ladi. Ulanish tekisliklari (yuzalari) bir yo’nalishli (slyuda), ikki
yo’nalishli (ortoklaz) uch yo’nalishli (kaltsiy, galenit, galit) to’rt
yo’nalishli (flyuorit), olti yo’nalishli (sfalerit) bo’ladi.
Ulanish tekisligini makroskopik yo’l bilan aniqlash imkoniyati
bo’lmagan hollarda sinish yuzalarining tuzilishi o’rganiladi. Singan
yuzalar tuzilishi chig’anoqsimon (kremen, oltingugurt), tolasimon,
zinasimon, g’adir – budur (notekis), uzun ustunsimon ko’rinishlarda
6
23
mos tushadi. Materiklarda esa bu yuza fikran o’tkazilgan kanal, daryo
yuzalari bo’ylab tutashtiriladi.
Keyinchalik Yerning shakli va kattaligi qator olimlar tomonidan
aniql
andi. Ayniqsa, ishonarli ma‘lumotlar F.N.Krasovskiy va
A.A.Izotovlar tomonidan olingan. Ularning hisobiga ko’ra Yer shakli
uch o’qli ellipsoid aylanasiga yaqin va uning kichik (qutbiy) o’qi
aylanish o’qi hisoblanadi. Yerning ekvatorial radiusi 6378,2 km qutbiy
radiusi esa 6356,9 km. Yerning yuzasi 510 100 934 km
2
ga teng.
Ko’rsatib o’tilgan ma‘lumotlarga ko’ra Yer planetasining shakli
geoid va uch o’qli ellipsoid aylanasiga ega emasligi, uning asl shaklini
aniqlash olimlar oldidagi muammo ekanligini ko’rsatadi. Kishilarning
amaliy faoliyati uchun Yer sharining tuzilishi 14000 metr
chuqurlikgacha o’rganilgan. Hozirgi vaqtda tog’ qazilmalari (shaxtalar)
ning chuqurligi 3,5-4,0 kilometrni tashkil qiladi (Hindiston va Janubiy
Afrika konlari). Dunyodagi eng chuqu
r burg’ qudug’i Kola yarim
orolida joylashgan va uning chuqurligi 14,0 kilometrdan ortib ketgan.
Ayrim yakka burg’ulash quduqlarining chuqurligi 8,0-9,5 kilometrga
yetgan. Quduqlarning o’rtacha chuqurligi 4-5 kilometrdan oshmaydi,
yoki yer radiusidan 1000 marotaba kichikdir. Yerning qolgan (katta)
chuqurliklardagi tuzilishi va tarkibi esa bevosita usullar-seysmologik,
gravimetrik astronomik, geodezik va geofizik usullar yordamida
o’rganilgan. Geofizik ma‘lumotlarga ko’ra Yer shari bir necha
kontsentrik qobiqlarga
bo’linadi. Yer po’stining bevosita o’rganilishi
mumkin bo’lgan to’rt tashqi geosferaga bo’lish mumkin (atmosfera,
gidrosfera, biosfera va litosferalar) hamda seysmik to’lqinlar tarqalish
tezligining keskin o’zgarishiga qarab qator ichki sferalarga bo’linadi (1-
rasm).
Litosfera qalinligi va tarkibi jihatidan turli-
tuman bo’lgan Yerning
ichki sferasidir. Yer po’sti pastdan mantiya bilan yuqoridan atmosfera,
gidrosfera va biosferalar bilan chegaralangan. Uning qalinligi
pasttekisliklarda (Rus pasttekisligi) 35-
40 kilometrni qadimgi tog’
tizimlari tumanlarida) 50-
65 kilometrni, yosh tog’ tizmalarida (G’arbiy
Alp, Pomir, Tyan-
SHan) esa 80 kilometrni tashkil qiladi. Tog’lik
tizmalarda yer qobig’i ildiz hosil qilganday bo’lib yer po’stlog’iga
chuqur botganga
(cho’kib to’rganga) o’xshab ko’rinadi.
Atlantika okeanining ostida yer po’stining qalinligi 10-15
kilometr. Tinch okeanining markaziy qismida 4-6 kilometr.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
