O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti “Neft va gaz” fakulteti

B
quyidagicha aniqlanadi: 
B
= 
+
= 
+
=15,7. 
Ikkinchi faza ishlov berish uchun qizdirilgan kislota izidan konsentratsiyasi 12%
li 2,4 m
3
kislota haydaymiz. Harorati t = 20 
o
C bo’lgan kislota eritmasining
erituvchanligi qizdirilgan kislotadan 3-4 marta yomon. Shuning uchun qatlamga 
haydaladigan issiq va sovuq kislota eritmasi uzluksiz haydalishi kerak.
Quduqqa ishlov berilgandan keyin harorat tushmasi tezda o’zlashtirilishi shart. 
Yana shuni bilish shartki bosim ortishi bilan kislota eritmasida magniy erish tezda 
sekinlashadi. Agar atmosfera bosimida erish tezligi 100% gat eng deb olsak , 10 
kgk/sm
2
da erish tezligi 62%, 20 kgk/sm
2
da erish tezligi 36%, 30 kgk/sm
2
da erish 
tezligi 21%, 60 kgk/sm
2
da erish tezligi 6% gat eng bo’ladi. Shuning uchun 
termokislotali ishlov berishda haydash bosimi va quvur ortki qismidagi neft sathiga 
etibor berish kerak boladi.
Temir magniy quduq tubiga kichgina qirqim ko’rinishida reaksiya uchligi orqali 
uzatiladi. Quduq tubiga tushiriladigan reaksiya uchligi o’lchamini aniqlaymiz. Diametri 
0,15 m bo’lgan quduqqa diametri 0,1 m bo’lgan uchlik tushirish mumkin. Diametri 0,1 
m bo’lgan uchlikga uzunligi 0,6 m va diametri d
p
=0,04 m bo’lgan uch ta sterjin 
joylashadi. 

---

468 
Uzunligi 1 m va diametri 0,1 m quvurdagi bir pachka prutklarning og’irligi va 
hajmini aniqlaymiz. 
Krutik hajmi:
V = 
= 0,785 • 0,4
2
•3•10 = 3,77 dm
3
. 
Metall magniy zichligi ρ =1,77 kg/m
3
bo’lganda prutklarning og’irligi quyidagiga 
teng: 
G = Vρ = 3,77•1,77 = 6,67 kg. 
40 kg magniy prutigi uchun quyidagi uzunlikda uchlik kerak bo’ladi: 
l = 40 :6,67 = 6 m. 
Reaktsiya uchligi bilan xlorid kislotasini haydash davom ettirilsa magniy miqdori 
uzliksiz kamayib boradi, jarayonning normal ketishi uchun (kislotani birxil haroratda 
qizdirish uchun) kislotaning haydash tezligini uzluksiz qisqartib boorish kerak. Hisobni 
bajarish uchun magniy sterjinini erish jarayonini, hajmi va og’irligini hamda diametrini 
o’zgarishini hisobga olib besh qisimga bo’lamiz.
1-oraliq uchun sterjin diametrini kichrayishini 4 dan 3,5 sm gacha, 2-oraliq uchun 
3,5 dan 3 sm gacha, 3-oraliq uchun 3 dan 2 sm gacha, 4-oraliq uchun 2 dan 1 sm gacha, 
5-oraliq uchun 1 sm dan 0 gacha olinadi. 
Hisob kitob natijasida atmosfera bosimida quyidagi haydash rejimini olamiz. 
28.3-jadval 
Haydash rejimi 
Oraliq 
Haydash vaqti, 
min 
Haydaladigan 
eritma hajmi, m
3 
Haydash tezligi, 
m
3
/c 
1 
4,5 
0,95 
12,5 
2 
4,0 
0,8 
12,0 
3 
8,0 
1,25 
9,4 
4 
7,0 
0,75 
6,5 
5 
3,0 
0,25 
5,0 
Jami 
26,5 
4,0 
- 
Termogramma shuni ko’rsatadiki quduq tubidagi reaktsiyon uchlikda jarayon 
hisob kitobga qaraganda amalda teziroq kechadi (taxminan 20%). Suning uchun eritma 
harorati hisob natijasidan yuqori bo’ladi qoldiq HCl 12% dan kichik bo’ladi. 
Eritmaning haroratini pasaytirish uchun haydash tezligini hisob natijasiga 
nisbatan 20% ga oshirish kerak. Unda haydash rejimi yaqinlashadi (jadval). 
28.4-jadval 
Tezlikni oshirgandagi haydash rejimi 
Oraliq 
Haydash vaqti, 
min 
Haydaladigan 
eritma hajmi, m
3 
Haydash tezligi, 
m
3
/c 
1 
3,8 
0,95 
15,0 
2 
3,3 
0,8 
14,4 
3 
6,7 
1,25 
11,3 
4 
5,8 
0,75 
7,8 
5 
2,5 
0,25 
6,0 
Jami 
22,1 
4,0 
- 

---

469 
gar xloArid kislota eritmasini haydashda bosim ortishi kuzatilsa rejimni haydash 
bosimiga mos ko’rib chiqish kerak, chunki haydash tezligi reaksiyani sekinlashtiradi. 
Bosimning ortishi natijasida reaksiya tezligi quyidagich kamayadi: atmosfera 
bosimidagi tezlikka qaralganda, 5 kg/sm
2
da – 20%, 10 kg/sm
2 
da – 38%, 15kg/sm
2 
da 
– 53%. Quvur ortki qismidagi sat o’lchanganda, reaksiyon uchlikka 10 kg/sm
2
bosim 
hosil qilish miqdorida sath oshsa, u holda yuqorida qaralgan haydash rejimi quyidagicha 
o’zgaradi. 
28.5-jadval 
Haydash rejimi o’zgarishi 
Oraliq 
Haydash vaqti, 
min 
Haydaladigan 
eritma hajmi, m
3 
Haydash tezligi, 
m
3
/c 
1 
3,8:0,62 = 6,1 
0,95 
15,0:0,62 = 9,3 
2 
3,3:0,62 = 5,3 
0,8 
14,4:0,62 = 8,9 
3 
6,7:0,62 = 10,8 
1,25 
11,3:0,62 = 7,0 
4 
5,8:0,62 = 9,4 
0,75 
7,8:0,62 = 4,8 
5 
2,5:0,62 = 4 
0,25 
6,0:0,62 = 3,7 
Jami 
35,6 
4,0 
- 
Termakimyoviy ishlov berish vaqtida reaksiya tezligiga ta’sir qiluvchi quvur ortki 
qismida bosimning ortib ketishini oldini olish uchun quvur ortki qismini ochish va neft 
haydashni to’xtatish kerak bo’ladi. 
Bostiruvchi suyuqlik hajmi diametri 0,05 m yuvuvchi quvur plyus ishlov 
berilayotgan oraliq (6 m) chegarasidan quduq tubi hajmi (0,25 m burg’uni etiborga 
olgan holda). 
V
b
= (0,05
2
•1000 + 0,25
2
• 6) ≈ 2,4 m
3
Konsentratsiyasi 27,5% tovar xlorid kislotasidan 4 m
3
15% va 2,4 m
3
12% eritma 
tayyorlash uchun kerak bo’ladigan kislota miqdorini quyidagicha aniqlaymiz: 
W
k
= , 
bu yerda: W –xlorid kislota eritmasi miqdori m da;
a –o’tkazuvchi koeffitsiyent, u jadvaldan topiladi. 
28.6-jadval 
Tayyorlanadigan kislota konsentratsiyasi 
Tayyorlanadigan 
kislota konsen-
tratsiyasi % 
Tovar kislotasi konsentratsiyasi % 
31 
30 
29 
28 
27 
26 
25 
8 
4,325 
4,160 
4,00 
3,847 
3,690 
3,537 
3,392 
9 
3,820 
3,680 
3,540 
3,400 
3,260 
3,130 
3,000 
10 
3,420 
3,295 
3,173 
3,047 
2,920 
2,800 
2,686 
11 
3,100 
2,980 
2,870 
2,755 
2,645 
2,535 
2,430 
12 
2,825 
2,720 
2,615 
2,514 
2,412 
2,310 
2,217 
13 
2,600 
2,500 
2,408 
2,312 
2,217 
2,125 
2,038 
14 
2,400 
2,310 
2,227 
2,135 
2,048 
1,964 
1,883 
15 
2,230 
2,145 
2,067 
1,983 
1,903 
1,824 
1,750 

---

470 
15% eritma uchun a =
= 1,943 ,
12% uchun a =
= 2,463.
W
k
=
+ 
= 3,04 m
3
. 
Tovar xlorid kislotasi zichligi 1,139 t/m
3
bo’lganda, uning og’irligi: 
3,04 • 1,139 =3,46 t. 
Termokimyoviy ishlov berishda ingibitor sifatida formalin qo’llaniladi, unikol 
ayniqsa yuqori bosimda reyaksiyani juda sekilashtiradi. Natijada ishlov berish 3-4 soat 
cho’ziladi. Formalinnig kerakli miqdori quyidagicha aniqlanadi: 
Q
f
= 
kg, 
bu yerda: x = 15% -xlorid kislota eritmasi konsentratsiyasi;
W = 4 m
3
– xlorid kislota eritmasi hajmi;
y =40% - formalin konsentratsiyasi ( formaldegetning suvdagi miqdori); 
Q
f
= 
+ 
≈ 51 kg. 
Tovar xlorid kislotasi tarkibida temir oksidi (Fe
2
O
3
) bo’ladi, uning temir xloridi 
ko’rinishida tushishini oldini olish maqsadida texnik uksus kislotasi qo’shiladi, uning 
miqdori quyidagicha aniqlanadi: 
Q
u
= 
l, 
bu yerda: b –uksus kislotasini qo’shilish miqdori;
b = f + 0,8 (f – Fe
2
O
3
xlorid kislotasi tarkibidagi miqdori, % da);
W – kislota eritmasi hajmi m
3
da;
C – Tovar uksus kislotasi konsentratsiyasi (80% olinadi). 
F = 0,2 % gat eng deb olinadi, b = 0,2 + 0,8 = 1% ga teng. 
Talab qilingan uksis kislotasi miqdori quyidagiga teng: 
Q
u
= 
+
= 80 l yoki 80 dm
3
. 
Intensifikator sifatida 15% sul’fasolli netrallashgan qora kontakt (NChK) dan 
foydalanamiz, uning miqdori quyidagicha topiladi: 
Q
n
=x
1
W
1
+x
2
W
2
= 15•4 +12•2,4 =89 l yoki 89 dm
3
bu yerda: x
1
= 15% - xlorid kislota eritmasi boshlang’ich konsentratsiyasi;
x
2
= 12% - xlorid kislota eritmasi keyingi konsentratsiyasi;
W
1
– konsentratsiyasi 15% li eritma hajmi;
W
2
- konsentratsiyasi 12% li eritma hajmi.
Quduqqa xlorid kislotali ishlov berish samarasini aniqlashimiz uchun quduqni 
ishlatishda qo’shimcha qazib olingan neft miqdorini aniqlaymiz. Ishlov berish 
samarasining ta’sirini 4 oy deb olamiz (120 kun). 
Bu davr ichida ishlov berilgandan keyin boshlang’ich debit: 
Q
bosh
=23 t/sut dan joriy Q
j
= 5 t/sut gacha tushadi. 
Ishlov berlgandan keying 4 oy ichida olingan neft miqdori quyidagiga teng: 

---

471 
Q
ish
= 
=1680 t. 
Ishlov bermay ishlatilganda qazib olish ko’rsatgichi: 
600 t. 
Ishlov berish natijasida umumiy neft qazib olish o’sishi quyidagini tashkil qiladi:
Q
ish 
- 
= 1680 -600 = 1080 t 
Ishlov berish uchun sarflangan 1t tovar xlorid kislotasi uchun neftning o’rtacha 
o’sishi quyidagiga teng 1080 :3,46 =312 t 
Quduqqa ishlov berish uchun ketgan jami xarajat bilan qo’shimcha qazib olinga 
neft tannarxi bilan solishtirilsa chiqqan farf iqtisodiy samara hisoblanadi.