O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

II. O'tilgan ma’ruza mavzusini takrorlash: 
Ilgarigi o’tilgan mavzuni qisqa takrorlash,frontal so’rab – bilish -blitz yoki mavzu bo’icha savol va 
topshiriqlarni talabalarning og’zaki javoblarini tinglash shaklida o’tkaziladi.
III. Yangi mavzu rejasi: 
1. Tili va antropologik xususiyatlari. 
2.Xo’jalik-madaniy tiplar. Dehqonchilik va chorvachilik. 
3.Moddiy madaniyat. Ijtimoiy taraqqiyot xususiyatlari.
4.Oila-nikoh munosabatlari.
5.Ma’naviy madaniyat. Din, xalq san’ati.
Yangi mavzu qisqa bayoni: 
O’rta Osiyo va Qozog’iston hududi 4 mln kv.km Bu yerda 5 ta mustaqil davlat: O’zbekiston, 
qozog’iston, Qirg’iziston, Turkmaniston va Tojikiston respublikalari 1991 yilda Sobiq SSSRning 
parchalanishidan vujudga kelgan. O’rta va Qozog’iston hududlari: quruq cho’l va dashtlardan, 
janubi va janubiy – sharqda Tyan-Shan’ Pomir va Kopet Dog’ tog’ tizimlari bilan tugaydi. Uning 
janubiy-garbida subtropik zonalari ham mavjud. Dunyo dengizlariga chiqish yo’q Kaspiy va Orol 
dengizlari aslida katta qullaridir. Ishlab chiqarish xo’jaligi asosan daryo, soy va buloqlarga yaqin 
joylarda qadim zamonlarda rivojlangan.
Etnogenez va etnik tarixi. Olimlar O’rta Osiyoning eng qadimgi madaniyati markazlaridan 
biri bulganini tasdiqlangan. Seleng’ur topilmalari bu xududda aholining 600-700 ming yildan buyon 
yashab kelayotganini tasdiqlaydi. Neolit davrida miloddan avalgi V ming yildan O’rta Osiyoning 
janubiy dehqonchilik xo’jaligi shakllanadi. Qadimgi aholining tillari fanga ma’lum emas. Neolit 
davridanoq bu hududda 2 ta xo’jalik – shimoliy dasht (ovchilik, baliqchilik va temirchilik) va 
janubiy sug’orish dehqonchiligi xo’jaligi shakllanadi. Janubiy hududlarda bronzadayoq ishlab 
chiqarish xo’jalik asosida shahrlar shakllanishi ko’zatilafi. Aholining bu davridagi tillari ham hind-
yevropa til oilasiga mansub deyilsada oxirigacha aniqlanmagan.
O’rta Osiyo temir davri 1-ming yillikning 1 chi yarmida boshlanadi. Bu davrda dastlabki 
davlat uyushmalari “Baxtriya” va “Xorazm” vujudga keladi.
Hududda xorazmiy baqtriyaliklar, sug’diylardan tashqari cho’l hududlarida sak-massagetlar 
yashaganlar O’rta Osiyo keyinchalik ahamoniylar, yunon – makedonlar tomondan istilo qilingan. 
Turkey qabilalarning hududda joylashuvi avvalgi II-I asrlarga oiddir. Kushon davlati keyinchalik 

---

ko’chmanchilarning qang’, toxariylar, kiariylar davlatlari ham tarixi o’z-o’rnini qoldirgan. Turkey 
qabilalarning Markaziy Osiyo hududidan kelib joylanishi miloddan avalgi VII-VI asrlarda ayniqsa 
kuchaydi. Janubda dari-tojik va shimolda turkey tili etnoslarning shakllanishi ham shu davrdan 
kuchayadi.
Arablar istilosi ularning maxalliy axoli ma’naviy-madaniyatiga ta’siri miloddan VIII asrdan 
boshlangan. Keyinchalik somoniylar va qorluq-qoraxoniylar davri (IX-XI asrlar) O’rta Osiyodagi 2 
ta yirik xalq tojiklar va o’zbeklarning shakllanishi yakunlaydi.
Mug’ullar istilosi esa hududda 2 yirik irq tevropeoid va mongolloidlarning joylashuvini 
boshlab beradi.
Turkey xalqlarning sungi katta qatlami O’rta Osiyo va Qozog’istonga XIV-XVI asrlarda 
tarqaladi. XVII asrda bo’ladi. 
O’rta Osiyo ulardan tashqari kamsonli xalqlari qurdlar, belujiylar, buxoro yaxudiylari, arablar, 
eronlar lo’lilar ham bo’lgan. Rossiya istilosidan co’ng o’lkaga yangi etnoslarning kelib joylashuvi 
ro’y beradi. 1980 yilda hududda 9.3 mln. Ruslar. 1194 ming ukrainlar, 181 ming beloruslar, 1154 m 
tatarlar, 195 m koreyslar. 52 m dungalar yashagan.
Xo’jaligi: An’anaviy xo’jalik turlari neolit davridayoq shakllana boshlab XIX asrga kelganda 
3 ta xo’jalik madiniy tiplari: O’rtoq dehqonchilik (tojiklar, o’zbeklar, turkmanlar va qisman 
qoraqalpoq va qirg’izlar). Ko’chmanchi chorvachilik – qozoq, qirg’izlar va qisman turkmanlar va 
o’zbeklar, yarim o’qrtoq aralash dehqonchilik – chorvachilik shakllangan. Qoraqalpoq, qisman 
o;zbeklar, turkman, qozoq va qrg’izlar ushbu kompleks xo’jalikni olib borishgan.
Neolit davrida shakllangan dehqonchilik qadimdan sun’iy sug’orishga asoslangan edi. Uning 
eng shimoliy hududlarga tarqalishi uchun minglab yillar bo’lgan. Sun’iy cug’orish insoatlari 
qurilishi ularni tartibda saqlab turish nihoyat katta mehnat talab qilgan.
Ko’chmanchi chorvachilik bilan cho’l-dasht zonalarida yashovchi aholi miloddan avvalgi II-I 
ming yillikning xhegarasida shug’ullana boshlagan. Uning 3 ta turi: “meriodional”, “vertikal” va 
“statsionar” o’rtoq turlari rivojlangan.
O’rta Osiyoning tog’li hudularda yaylov chorvachiligi yaxshi rivojlangan.
O’rta Osiyo va Qozog’iston xalqlari xujaligining ajralmas qismlaridan biri xalqlari 
xo’jaligining ajralmas qismlaridan biri hunarmandchilik va turli kasb-korlar ham bo’lgan. Xususan 
kuchmanchi chorvadorlar xo’jalikda zarur jundan, teridan qilinadigan ashyolarni o’zlari 
tayyorlashadi.
Turli xo’jalik faoliyati bilan mashg’ul axoli qadimdan iqtisodiy-savdo munosabatlarida bo’lib, 
bu voqealik axoli turmushning barcha sohalarda o’z ta’sirini qoldirilgan.
Ijtimoiy tashkilotlar. Xujalikning turli xilda bo’lishi O’rta osiyo va qozogiston xalqlarning 
ijtimoiy munosabatlariga ham o’z ta’sirini ko’rsatib uning xilma-xil bo’lishini ta’munlaydi. 
Xususan o’rtoq dehqonchilik aholisi miloddan avvalgi III ming yillik (jes davrida) vujudga kelgan. 
Toifaviy munosabatlar shakillanib miloddan avvalgi 1 ming yillikda davlatlar shakllangan. 
Kuchmanchi chorvalarning doimiy yurishlari va xududiy keib joylashuvlari natijasida o’ziga xos 
ijtimoiy munosabatlar vujudga keladi. Natijada toifaviy jamiyatning shakllanishi ham hududning 
turli qismida turlicha davrda bo’lgan. Umuman tadqiqotchilar vohalar aholisi ijtimoiy 
munosabatlarni patriarxal-feodal tipi sifatida ko’rsatishadi. O’z navbatida ko’chmanchilar 
jamiyatidagi tabaqalanish ham kuchayib, minglab chorva molli boylab bilan bir qatorda 20-30 bosh 
molli aholi ko’pchilikni tashkil qilgan.
Jamoada qambag’al, batrak, cho’ponlar, xizmatchilar guruhi ham shakllangan. Qozoqlardagi 
“oqsuyak” xon, sultonlar yoki “qorasuyak”, qolgan aholi ushbu jarayonining yakunideyish mumkin. 
Qirg’izlarda oily toifa manak, turkmanlarda – gi deb atalgan.
Chorvadorlar xayotiga katta ta’sir hiladigan narsalarda bir “udum”lar tartibi bo’lib, mulkiy 
tabaqalanish davrida vujudga kelgan udumlardan kambag’alarni (hatto qarindoshlari bo’lsa ham) 
o’z foydalariga ishlatish uchun foydalanilgan.
Moddiy madaniyat. O’rta Osiyo va Qozog’iston xalqlarning moddiy madaniyatlari etnik 
alomatlaridan ko’ra aholining xo’jalik va hududiy o’ziga xosligiga asoslagandi. Misol uchun uy-
joylar milliy emas aholining o’rtoq yoki ko’chmanchi bo’lishi bilan xususiyatlanadi. O’rtoq aholi 

---

yashaydigan vohalar uy-joylari to’g’ri tomonli past tomli, tevaragi loy devordan to’silgan xovli 
ko’rinishida bo’lgan. Uylarning bu xoldagi o’ziga xosligi uning ichki loyihasi, tuzilishi bilan 
ajralgan. Tog’lik xududlarda aholi uylari o’zining arxaik ko’rinishini uzoqroq saqlab qolgan.
Ko’chmanchilar o’tovlari ikkiga, ya’ni mug’ul va turk tiplariga bo’linadi. Ularning farqi faqat 
tomonlarida bo’lib birida konusli, gumbazli. O’zbek, qozoq, qirg’iz, qorqalpoqlarda ikkala tip ham 
uchrasa, turkmanlarfda turk tipi tarqalgan. O’tovlarning konstruktsiyasida deyarli farq yo’q, 
ularning jixozlashda toifaviy xususiyatlari ko’rinishi mumkin.
O’rta Osiyo an’anaviy kiyimlarida ham qarqlanish gazmol yoki kiyim va uning qismlarida 
bo’lmasada boy va kambagalligida bo’lgan. Xo’jalik mashg’uloti ham kiyimlarga ta’sir etgamligi 
tabiiy. Chorvadorlarning an’anaviy kiyimlari jundan, dehqonlar va shahar axolisi kiyimlarida paxta 
gazlamasi ko’proq ishlatilgan.
Ma’naviy madaniyat. Ma’naviy madaniyatda etnik o’ziga xoslik ko’proq ko’rinadi. Lekin 
umumiylik ham aniq nomoyon bo’lishi tabiiy. Jumladan halq og’zaki ijodi dostonchilikdagi 
umumiylik asarlarning syujetlaridagina emas qahramonlar nomlarida ham kuzatish mumkin. 
“Alpomish” dostoni o’zbeklarga oid bo’lsada qozoq va qoraqalpoqlarga ham yaxshi tanish. 
“gurug’li” tojik, o’zbek, turkmanlar uchun umumiydir. Deyarli barcha O’rta Osiyo xalqlarida 
“Avesto”dan boshlangan Shirin va Shakar syujeti bilan bog’liq she’r va ashulalar mavjud.
O’rta Osiyo va Qozog’iston xalqlari ma’naviy madaniyatiga katta ta’sir etgan narsalardan biri 
islim dinining yoyilishidir. XIX-XX asrda O’rta Osiyo va Qozog’iston xalqlari madaniyatning 
yuksalishi Rossiya istilosi hamda xukmronligi ta’sirida o’tgan.