O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR:

1. 
   Turkiyanipng yarim mustamlakaga aylanishi
   
2. 
   XIX asr oxirida Turkiyaning iqlisodiyoti
   
3. 
   I Jsm only laming ichki siyosati
   
4. 
   «Yangi usmoniy» lar faoliyati
   
5. 
   Usmoniylar imperiyasining zaiflashuvi
   
6. 
   Rus-turk urushi. San-stefano sulhi
   
7. 
   Turkiyaning xalqaro ahvoli
   

FOYDANILGAN MANVA VA ADAB1YOTLAR
1. Karimov I. O'zbekislon buyuk kelajak sari. T. 1998
2. Karimov I A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”, 1998.
3. Karimov I A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat”, 2008.
4. Karimov I A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo’llari va choralari. T., “O’zbekiston” 2009.
5. Miller A.F. Osmanskaya imperiya v nachalc XX veka. M. 1974.
7. Yangi tarix T., «O'qiluvchi» 1969 y.
8. Novaya istoriya slran zarubejnoy Azii i Afriki M., Nauka. 1971.


Mavzu. 1870-1871 yillarda Fransiya-Prussiya urushi


Reja:

1. Urushning sabablari, boshlanishi va borishi. Sedan jangi.

2. Fransiyada 4-sentyabr voqealari.
3. Fransiyaning taslim bo’lishi, urush oqibatlari.
4. 18-mart to’ntarishi. Parij Kommunasi.
Tayanch tushunchalar:

Bonapartchilar imperiyasi. Germaniyaning milliy birlashishi. Ispan taxti uchun kurash. Ems muzokaralari. Sedan jangi. Burjua respublikachilari harakati. 4 sentyabr davlat to’ntarish, urushning xarakteri, tabiatidagi o’zgarishi. Parij qo’zg’olonlari. Sulh. Parij Kommunasi. Millatga qarshi hukumat. Burjua respublikachilari. Milliy gvardiya Markaziy qo’mitasi. Kommuna kengashi. Davlat to’ntarishi.

1. Urushning sabablari, boshlanishi va borishi. Sedan jangi.
XIX asrning 50-60 yillarida Fransiyada yirik kapital hukmronlik qilib, hokimiyat tepasida Napoleon III u 1851 yil 2 avgustda o’tkazilgan davlat to’ntarishi bilan qirol taxtiga chiqdi. 1852-yilda u o’zini imperator deb e‘lon qildi. Bu Fransiya tarixida ikkinchi imperiya deb ataladi. Bu davrda mamlakatda ishlab chiqarish tez sur‘atlarda rivojlandi. Sanoatda o’zgarishlar o’z nihoyasiga yetib, temir yo’l tarmoqlari ko’payib bordi. Ko’plab zavod va fabrikalar qurildi.
60-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab Napoleon III ning mavqei pasayib bordi. Buning sababi Fransiyaning tashqi siyosatdagi muvaffaqiyasizliklarini, jumladan, uning Prussiya boshchiligida Germaniyaning birlashtirilishi jarayoniga to’sqinlik qila olmaganligini fransuz burjuaziyasi kechira olmadi. Ayni shu yillardan boshlab Angliya-Fransiya o’rtasidagi savdo shartnomasidan ham ular qattiq norozi edilar. Chunki, ingliz tovarlarining fransuz bozorlariga kirib kelishi bilan fransuz tovarlariga bo’lgan raqobat kuchaygan edi.
1869 yilda Luara havzasining shaxtyorlari ish tashladilar. 1870-yil yanvarida Parijda 200000 kishilik ishchilarning dahshatli namoyishi bo’lib o’tdi.
Napoleon III hukumati mamlakatda norozilik kuchayotganligini obro’si tushib borayotganligini nazarda tutib, Prussiyaga qarshi urush boshlashga qaror qildi. U shu yo’l bilan mamlakatdagi ahvolni o’nglab olish, obro’sini ko’tarishga umid bog’ladi. Buning uchun Prussiyani tor-mor etish, Germaniyani birlashishiga yo’l qo’ymaslik,Reynning g’arbidagi yerlarni bosib olish, Fransiya hududlarini kengaytirish rejalashtirilgan edi.
Germaniyaning konsleri Otto fon Bismark ham bir necha yillardan buyon urushga tayyorlanib kelmoqda edi. Uning maqsadi Germaniyada Prussiyaning hukmronligini mustahkamlashda g’ov bo’lgan Fransiyani mag’lub etish va har qanday demokratik harakatlarni bostirishdan iborat edi.
60-yillarning oxirlarida Prussiya tashqi siyosatda muvaffaqiyatlarga erishib, janubiy Germaniya davlatlarini o’z tomoniga og’dirib olishga, Avstriya-Vengriya va Chor Rossiyasini betaraf qilishga muvaffaq bo’ldi. Shunday qilib, har ikki tomon Fransiya ham, Prussiya ham urushga intilmoqda va bunga bahona qidirmoqda edi. Bahona ham topildi. Shu orada Ispaniya taxti bo’shab qoldi. Ispaniya qirolichasi Izabella 1870-yil 2-iyulda quvg’in qilingan edi. Taxtga nemis shahzodasi Leopold Gogensollern taklif qilindi. Fransiya esa janubiy hududlarda Prussiya mavqeini oshib ketishini xohlamadi, shuning uchun u qattiq norozilik bildirdi. Bu davrda Pruss qiroli Vilgelm I Ems shaharchasida davolanayotgan bo’lib Fransiyaning elchisi Benedettini korol huzuriga kirishga erishdi va Ispaniya taxtiga Leopold nomzodini taklif qilmaslikni iltimos qildi. Darhaqiqat, 12-iyulda Leopold Ispaniya taxtidan voz kechganligini e‘lon qildi.
13-iyul kuni Benedetti o’z hukumatining korol Vilgelm I agar Ispaniya taxti uchun Leshgold o’z nomzodini qo’ygan bo’lsa aslo rozi bo’lmaydi, deb bayonot bersin degan talabini olib yana Vilgelm I ning huzuriga bordi. Ammo korol uni qabul qilmadi va qolgan gapni Berlinda gaplashamiz, deb javob berib yubordi. Ayni paytda korol Vilgelm I o’z konsleri Bismarkka Ems shaharchasidan turib telegramma yubordi. Unda 13-iyuldagi suhbat mazmuni berilgan edi. Bu tarixda «Ems depeshasi» deb ataladi.
Bismark bu telegrammaning mazmunini fransuz hukumatini haqorat qilish, Fransiyaning milliy sha‘niga isnod keltiradigan darajada o’zgartirib, o’zining qattiq nazorati ostidagi matbuotda e‘lon qildirdi. Uning maqsadi, ig’vo yo’li bilan Fransiyani urush boshlashga majbur qilish bo’lib, Bismark o’z maqsadiga erishdi.
1870-yil 19-iyulda Fransiya Prussiyaga urush e‘lon qildi.
Urushning dastlabki harakatlari Bismarkning tuzgan rejasidagi, aynan, Fransiya tomonidan boshlandi. Ana shundan, Germaniyaning Fransiyaga qarshi urushi, dastlabki kunlarida nemislar uchun milliy- ozodlik xarakterida edi.
Fransiya hukumati urushni oshlar ekan, o’z kuchlarini yetarli hisobga olmagan edi. Qo’shin yetarli harbiy anjomlar bilan qurollanmagan va layoqasiz generallar ham urushdagi g’alabani ta‘minlay olmadilar.
Urush boshlagan Fransiya 31-iyulgacha hujumga o’ta olmadi. Nihoyat 1-avgust kuni boshlangan hujum 2-avgustda Pruss armiyasi
tomonidan to’xtatilib, 4- va 6-avgustda fransuzlar uchta jangda (Veysenburg, Freshviller, Forbak)da tor-mor etildi.
Marshal Bazen 100000 qo’shini bilan Mes qal‘asi yonidagi jangda tiz cho’kdi. Marshal Mak-Magon 140000 armiyasi, ular orasida imperator Napoleon III o’zi ham Sedan oldidagi jangda yengildi. Napoleon boshliq 82000 soldat, ofiser va generallar Prusslarga taslim bo’ldilar. Bu sharmandali mag’lubiyat Fransiyadagi ikkinchi imperiyaning umri tugaganligini bildirdi.
4 yil urushga tayyorgarlik ko’rgan Fransiya urushning boshidayoq Fransiya urushga tayyor emasligi ma‘lum bo’ldi.
-armiyani boshqarishda tartibsizlik va sarosimalik;
-harbiy qismlar jamlanmagan va chalkash;
-marshrut noaniq,ta‘limot yo’q;
-general qancha askar borligini bilmasdi.
Prussiya qurolli kuchlarini joyiga qo’yib uch armiyaga bo’ldi va kerakli,muhim joylardan urnashtirib fransuzlarni kutib turdi.
2.Fransiyada 4-sentyabr voqealari
Sedan halokati habari 2-sentyabrdayoq Parijga yetib keldi. Bu mudhish haqiqatni eshitgan parijliklar 4sentyabrda quzg’olon ko’tardilar. Blankichilar Lui Ogyust Blanki (1805-1881) xalq harakatining tashabbuskorlari bo’ldilar. Poytaxt aholisi mehnatkashlarning respublikasi tuzishni talab qilib chiqdilar.
Namoyishchilar qonun chiqaruvchi palataning majlislar zaliga bostirib kirdilar. Parij harbiy gubernatori General Troshyu boshchiligida yangi hukumat tuzilib, burjua respublikachisi Leon Gambetta -ichki ishlar vaziri, advokat Jyul Favr -tashqi ishlar vaziri, general Leflo-harbiy vazir bo’ldilar. Bu amalda davlat to’ntarishi edi. Uni xalq, ommasi amalga oshirgan edi, lekin hokimiyatni burjuaziya ilib ketdi.
Davlat to’ntarishi Fransiya-Prussiya urushining xarakterini ham o’zgartirib yubordi. Ikkinchi imperiya ag’darilib, Fransiya respublika, -deb e‘lon qilingach, germanlarning birlashishiga qarshilik qilmay quydi, urush endi Fransiya uchun adolatli kurashga aylandi.
Sedan halokatidan keyin dastlabki kunlardanoq Prussiyaning yunkerlar va german yuqori tabaqalari qo’llagan hukmron doiralari urushni davom ettirishga va Fransiyadan hech bo’lmaganda, Elzas va Lotaringiyani bosib olishga intilar, urush endi Germaniya uchun istilochilik urushiga aylangan edi.

3. Fransiyaning taslim bo’lishi urush oqibatlari
19-sentyabrda 320000 kishilik pruss armiyasi Parijni qamal qildilar. Muvaqqat hukumat mudofaani tashkil qilolmadi. 173000 askar,yetarli qurol-yarog’ va o’q-dorisi bo’lgan fransuz armiyasi yorib o’tishga ham harakat qilmay dushmanga taslim bo’ldi. Hukumat xiyonat yo’lidan bordi. Masalan, Jyul Favr sulh so’rab Bismark bilan uchrashdi. Bu habar xalqqa yetib bordi. Ularning taslimchilik siyosatidan parijliklar voqif bo’ldilar. 31-oktyabr poytaxt aholisi O.Blanki, Delekruz va boshqa sotsialistlar boshchiligida Ratushaga bostirib kirdilar, biroq hukumat qo’zg’olonni bostirdi
28-yanvarda Jyul Favr yarashishini iltimos qilib Versalga -Bismark huzuriga jo’nadi. Bismark Parijni taslim bo’lishini talab qildi. Hukumat xalqqa bildirmay,taslim bo’ldi va xalqqa sezdirmay yarash bitimini imzoladi.
8-fevralda Milliy Majlisga shoshilinch saylov o’tkazildi. Saylangan 750 ta deputatning 450 tasi monarxistlar edi. Ular reaksioner Ter boshliq hukumat tuzdilar. 16-fevralda u ham Bismark huzuriga jo’nadi. 26-fevralda bitim imzolandi 1martda Bordodagi Milliy Majlisda bu bitim ratifikasiya qilindi. (549-107) Viktor Gyugo, Leon Gambetta, Jorj Klemanso va boshqa 107 kishi qarshi ovoz berganlar. Germaniya Elzas va Lotaringiyani bosib oldi. Fransiya Germaniyaga 5 mln. frank tovon to’ladi.


4. 18-mart to’ntarishi va Parij Kommunasi
Prussiyaga qarshi urushdagi mag’lubiyat, hukumatning taslimchilik siyosati va hoinona sulh bitimlari xalqning qahr-g’azabini keltirdi. Bu uquvsiz hukumatning xalqqa qarshi siyosati tufayli, mamlakatda ishsizlik (600000\486000), ochlik, o’rta tabaqalarning xonavayron bo’lishi ommani hukumatga qarshi kurashga undadi.
Ter hukumati xalq harakatini bostirishga qaror qildi. Harakat rahbarlarini qamadi. Milliy gvardiyaning harakatini to’xtatdi va uni qurolsizlantirishga buyurdi. Uy-joy to’lovlari vaqtini kechiktirishni bekor qildi, demokratik gazetalarni yopdirdi.
Fevral o’rtalarida Parijda Milliy Gvardiya Markaziy Qo’mitasi tuzildi. Uning ixtiyorida poytaxt ishchilari va mehnatkashlaridan iborat 266ta batalondan 215 tasi bor edi. Hukumat Milliy Gvardiyani tor-mor qilish uchun barcha choralarni ko’rdi.
18-mart tungi soat 3 da Milliy Gvardiya to’plari joylashgan Monmartr tepaligida hukumat qo’shinlari paydo bo’ldi. Ularni Ter hukumati yuborgan bo’lib, gvardiyachilarning to’plarini qo’lga olish buyurilgan edi. Bu to’plar ishchilarning mablag’lari hisobiga yasalgan edi. Qorong’uda boshlangan hujumda zambaraklarning bir necha soqchilari o’ldirildi.
Non do’koniga navbat olish uchun borayotgan ishchilar, asosan, ayollar bu voqeani ko’rib barchani «oyoqqa» turg’azdilar. Xalq to’plandi, generallar xalqqa qarata o’z to’plaridan o’q uzish va ularni tarqatishni buyurdi, ammo askarlar ularga itoat etmadilar va armiyaning bir qismi xalq tomoniga o’tdi.
Xalq, qurollanib, Miliy Gvardiyachilar bilan birga shahar markaziga yo’l oldilar. Ularga Sent-Antuan kvartal(daha) ishchilari qo’shildilar. Hukumat ularga qarshi jandarmeriyani yubordi. Qo’zg’olonchilar jandarmeriya qismlarini yanchib yubordilar. Kunduzi soat 21ga borib shahar markazi, Orlean vokzali va boshqa muhim joylar
qo’lga kiritildi.Ko’p o’tmay kazarmalar, hukumat binolari ishg’ol qilindi. Hukumat tashqi ishlar vazirligi binosiga yashirindi, so’ngra esa Versalga qochdi. U yerda aksi inqilobiy kuchlarning shtabi joylashgan edi. Kechga borib milliy gvardiya poytaxtdagi barcha muassasalarni ishg’ol qildilar. Ratusha binosi ustida g’oliblarning bayrog’i ko’tarildi. Parijda xalq hokimiyatini o’z qo’liga oldi. 1871-yil 18-mart tarixda xalq tomonidan amalga oshirilgan jahonda birinchi davlat to’ntarishi kuni bo’lib kirdi.
Milliy Gvardiya Markaziy Qo’mitasi Parij
inqilobchilarining 1-inqilobiy hukumati bo’ldi. Davlat organlariga ishchilar, ziyolilar, inqilobiy harakatning qatnashchilari va yo’lboshchilari boshchilik qildilar.
Milliy Gvardiya MQ mehnatkashlarining eng zaruriy ehtiyojlari uchun 1 mln frank ajratdi, ularning qarzlari va uy-joy to’lovlari muddatini uzaytirdi. Biroq Milliy Gvardiya MQ g’alabadan oxirigacha foydalana olmadilar. Terning muntazam armiya qismlarini poytaxtdan olib ketishga befarq bo’ldi, Versaldagi aksil inqilobiy kuchlarni yakson qilmadi, Ter hukumati esa bu fursat va imkoniyatlardan foydalanib kuch to’plashga ulgurdi.
Milliy gvardiya MQ Parij kommunasiga saylovlar bilan ovora bo’lib qoldi. 26-martda umumiy va to’g’ridan-to’g’ri ovoz berish yo’li bilan Parij kommunarlari saylandilar. Saylov umumiy saylov huquqi asosida o’tkazildi. Unda asosan poytaxt ishtirokchilari qatnashdilar. Kommuna Kengashiga 86 kishi saylandi, ulardan 21 tasi yuqori tabaqadan bo’lib, ular ko’p o’tmay o’zlarining vakolatlaridan voz kechdilar, shuning uchun 16-aprelda qo’shimcha saylov o’tkazilib, unda 17ta yangi a‘zo saylandi.
Kommuna eski armiyani tugatib, xalqni qurollantirdi. Egalari qochib ketgan zavod-fabrikalar ishchilarga topshirildi. Bolalar uchun jinsidan qati’y nazar majburiy, bepul o’qish joriy etildi. Cherkov davlatdan ajratildi, muzey va kutubxonalar xalq, uchun ochildi.
28-martda yuz minglab parijliklar - Milliy gvardiya jangchilari, ishchilari, xotin-qizlar, bolalar bayroqlar ko’tarib inqilobiy qo’shiqlar kuylab, Ratusha tomon yo’l oldilar. Bu yerda Milliy gvardiya MQ si hokimiyatni tanatanali ravishda Parij Kommunasiga topshirdi.
Kommuna Kengashi Parij Kommunasining oliy organi edi.
Uning a‘zolari ko’zga ko’ringan arboblar - «Qo’rqmas va oq ko’ngil ritsar» deb nom olgan Gustov Flirans, maorif komissari - jurnalist Eduard Vayyan, prokuror Raul Rigo, moliyachi-tarixchi Tridon, qo’mondon Emil Dyuval(general) va boshqalar kirdi.
Parij Kommunasi Fransiyaning yangi hukumati sifatida ish olib bordi.
Kengashning umumiy majlisi oliy qonunchilik hokimiyat organi edi, shuning uchun u ijroiya organ ham hisoblanardi.
Kengash 10 ta komissiyadan iborat edi: moliya, harbiy, adliya, ijtimoiy xavfsizlik, maorif, tashqi ishlar, aloqa, ichki ishlar,sanoat, qishloq ishlari kabi sohalar edi. Tezda zarbxona ishi yo’lga qo’yildi. Ishchi Kamelina uning boshlig’i edi.
Ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar. Kommuna o’z faoliyatida xalqqa suyanib ish ko’rdi va ularning talablarini bajardi. Masalan uy-joy to’lovlari, muddatini uzaytirish, lambartga garovga qo’yilgan qiymati 20 frankkacha bo’lgan buyumlarni egalariga qaytarib berish haqida Dekret chiqaradi. Ishchilarni ish bilan ta‘minlash idorasi tuzildi. Mehnat - ayirboshlash komissiyasi tuzildi. Uning raisi Leo Frankel edi.
Xo’jayinlari tashlab ketgan zavod-fabrikalarni ishchilarga topshirish haqida dekret 20-aprelda chiqarildi. Temir yo’llar Kommuna nazoratiga olindi.
Xalq maorifi yangidan tashkil etildi. U majburiy, bepul, dunyoviy ta‘lim tamoyillari asosida, asosan mehnatkashlarning bolalari uchun deb e‘lon qilindi. Oliy, o’rta ta‘lim qayta qurildi. Bog’chalar, muzeylar, kutubxonalar, teatrlar eshiklarini xalqqa ochib qo’ydi.
Fransuz madaniyatining mashhur arboblari: geograf olim Elize Reklyu, rassom Kyurbe, karrikaturachi Andre Jim, shoir E.Pote, Jan Batnet Klemon va boshqalar o’z iste‘dodlarini xalqqa bag’ishladilar. Luiza Meshel, Natali Lemel, Yelizaveta Dmitrieva -Tumanovskaya Parij mudofaasi ishtirokchilari sifatida yaradorlarga yordam ko’rsatdilar. Dehqonlarga munosabat Leonel Shanse xitobnomasi Marsel, Leon, Tuluza, Narbon, Krezo va boshqa viloyatlar quvvatladi.
Kommuna baynalmilal tashkilot edi. Kommuna Kengashiga venger Leo Frankel, italyan Leonito Garribaldi saylandi, qo’shinda polyaklar, ruslar, belgiyaliklar bo’lganlar. Polyak Dombrovskiy, ruslardan Ye. Dmitrieva, Anna Pustovoytova va boshqalar jang qilganlar.

Kommunaning yengilshi
Kommuna hukmron tabaqalariga nisbatan to’g’ri yo’l tuta olmadi. Siyosiy va iqtisodiy sohada qo’yilgan xatoliklar mag’lubiyatta olib keldi. Masalan, siyosiy jihatdan hokimiyatni qo’lga olgan kommunarlar yonginalari turgan Versaldagi o’z muxoliflarini yenga olmadilar, shu bilan birga o’z tasarruflariga o’tgan bank mablag’lari (2 mlrd. frank)dan to’g’ri foydalana olmadilar, ayniqsa, to’ntarish faqat Parijda bo’lib, boshqa shahar va viloyatlar, eng asosiysi xalq ommasi qo’llab-quvvatlamaganligi va shu kabi boshqa sabablar natijasida Kommuna 1871-yil 27-mayda quladi. Kommuna 72-kun yashadi, xolos. Bu to’ntarish agar xalq, qo’llab-quvvatlamasa, qurol kuchi bilan amalga oshirilgan har qanday harakat, zo’rlik bilan o’rnatilgan hokimiyat uzoq yashamasligini ko’rsatdi.
Nazorat uchun savollar:

1. Fransiya-Prussiya urushining sabablari.

2. Ems muzokaralari.
3. Urushning boshlanishi va borishi.
4. Sedan jangi.
5. 4-sentyabr to’ntarishi.
6. Fransiyaning mag’lubiyati va urush oqibatlari.
7. Parijda 1871-yil 18-mart to’ntarishi.
8. Parij Kommunasi.
9. Kommunaning yengilish sabablari.