O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti pedagogika instetuti «tillar» fakulteti

 
 
 
1-jadval 
T/r Aniqlanish 
vaqti 
Olimlar va 
davlatlar 
nomi 
Yer radiusi 
uzunligi 
Aylana 
uzunligi 
Bir gradus 
meridian 
joy uzunligi 
Qaysi 
kenglikda 
1 
Miloddan V-
VI asr oldin 
Xolden 
6310,50 
39650,19 
110,14 
- 
2 
Miloddan II-
V asr oldin 
Erotosfen 
6843,65 
43000,00 
119,44 
30
0
3 
Miloddan 
I 
asr oldin 
Posidoniy 
6569,90 
41280,00 
114,67 
35
0
4 
Milodning
II asrida 
Ptolomey 
6059,01 
38070,00 
105,75 
40
0
5 
Milodning
VII asrida 
Braxmagupta 
6239,26 
39302,51 
108,89 
- 
6 
827 yil 
Arabiston 
6406,49 
40253,28 
111,82 
35
0
7 
1037 yil 
Beruniy 
6339,58 
39832,79 
111,65 
32
0
8 
1528 yil 
Fernel 
6337,01 
39816,72 
110,60 
49
0
9 
1616 yil 
Snellius
6153,13 
38661,34 
107,39 
52
0
10 
1633 yil 
Norvud 
6412,66 
40292,01 
111,92 
52
0
11 
1670 yil 
Pikar 
6372,01 
40036,60 
111,21 
49
0
proeksiyalar va boshqa shu kabi muhim mavzularni o’z ichiga qamrab olgan. 
Beruniy hisobi bo’yicha Yer radiusi 6339,58 km bo’lib, hozirgi vaqtda 
ishlatilayotgan (Krasovskiy ellipsoidi) qiymat — 6371,11 km dan farqi atigi 31,5 
km ni tashkil qilgan. 
Bundan tashqari, Beruniy o’zining geodeziyaga oid asarlarida joyda nuqtalarni 
kuzatishdagi qarash nurining havoda sinishi (refraksiya) va parallaks hodisalari 
(qaralgan narsaning siljib ko’rinishi) haqida va o’lchash xatolarining asosiy 

---

xossalari, gorizont uzoqligini aniqlash kabi masalalar haqida ham o’z fikr va 
mulohazalarini bayon etgan. 
RA – 1-2 
AA – 1-10
QA – 1-9
IM – 1-2
3-mavzu: Yerning shakli va o’lchamlri.
Reja 
1.
Yerning sathiy va tabiiy yuzalari,
2.
Geoid, sferoid, ellipsoid haqida tushuncha.
3.
Yer ellipsoidi, uning o'lchamlari.
Tayanch ibora va atamalar:
Geoid, mutloq balandlik, nisbiy balandlik, qutbiy siqiqlik, meridian, daraja to’ri, 
geografik uzoqlik, geografik kenglik, sferoid, ellipsoid, uch o’qli ellipsoid.
 
Insoniyat tarixiy rivojlanish davomida ehtiyoji uchun to’rli o’lchash ishlarini 
olib borgan bo’lib, o’lchash ishlari vaqtida nuqtalarning bir-biriga nisbatan baland-
pastligi aniqlanadi. Topografiyada nuqtalarning baland-pastligini aniqlash Yerning 
umumiy shakliga nisbatan belgilanadi. Yerning tabiiy yuzasi to’rli past-balandliklar: 
botiqlar, tekisliklar, pastekisliklar, tog’lar, daryolar, ko’llar va boshqalardan iborat. 
Yerning tabiiy yuzasi topografik yuza deb yuritiladi. Bu yuza geometrik-matematik 
model jihatidan murakkab bo’lib, undagi barcha nuqtalarning balandligi yerning 
umumiy shakliga nisbatan olinadi. Yerning umumiy shakli okean suvlarining tinch 
holatdagi sathini fikran davom ettirishdan hosil bo’lgan yumaloq shakl 
geoid
(yunoncha “y
erning ko’rinishi
” ma’nosini bildiradi) deb qabul qilingan. Geoid – 
deb atashni 1873 yili nemis fizigi I.B.Listing (1808-1882) taklif etgan. Geoid shakl 
hamma joyda bir xil bo’lmasdan, yerdagi jinslarning joylashishi va zichligiga qarab 
o’zgaradi, shuning uchun u ellipsoid shaklga o’xshaydi. Topografik yuzadagi 
nuqtalarning balandligi sathiy yuzadan, mamlakatimizda balandliklar Boltiq 
dengizidagi Kronshtadt futshtogidan hisoblanadi. Aynan shu nuqtaga nisbatan 
hisoblangan balandlik 
mutloq balandlik
deyiladi. Yer yuzasidagi ikki nuqta 
balandliklari orasidagi farq 
nisbiy balandlik
deyiladi. Odatda mutloq balandlik H 
harfi bilan, nisbiy balandlik H
1
bilan belgilanadi. B nuqtaning A nuqtaga nisbatan 
balandligi, ya’ni nisbiy balandligi musbat bo’lsa (+), manfiy bo’lsa (-) ishora bilan 

---

yoziladi. Agar yer yuzasidagi biror nuqtaning balandligi 0 metrdan baland bo’lsa, 
kartalarda ishora qo’yilmaydi, 0 metrdan past bo’lsa manfiy ishora qo’yiladi.