O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti pedagogika instetuti «tillar» fakulteti

Karta masshtabini o’zgartirib nusxa ko’chirish
. Karta masshtabini 
o’zgartirib (yiriklashtirib yoki maydalashtirib) nusxa olishning eng oddiy usuli 

---

kataklar hosil qilish usulidir. Bu usulda nusxasi ko’chirilayotgan karta kataklarga 
bo’linadi. so’ngra nusxa chizilayotgan qog’ozga ham qabul qilingan masshtab 
asosida kichraytirilib yoki kattalashtirib xuddi shunday kataklar chiziladi. Keyin 
kartaning har bir katagidagi elementlar chamalab qog’ozga muvofiq keluvchi 
kataklarga tushirila boradi. Bu usulda kattalashtirib olingan nusxalarda bir oz xatoliy 
ro’y beradi. Karta va qog’ozdagi kataklarni ko’p chizmaslik va olingan nusxadgi 
xatoni kamaytirish maqsadida avval karta kataklaridagi elementlar o’lchanib, 
so’ngra uni qog’ozdagi muvofiq keluvchi kataklarga tushirishda masshtabli 
uchburchaklar deb ataladigan maxsus chizma (78 shakl) dan foydalanish mumkin. 
Masshtabli 
uchburchaklar 
chizmasini 
yasash 
uchun 
AVS 
uchburchak 
chiziladi.bunda nusxa kartaga qaraganda necha marta kattalashtirilmoqchi bo’lsa, 
uchburchakning AS tomoni VS tomondan shuncha marta kattalshtirilib chiziladi. 
Masalan, nusxa karta masshtabiga nisbatan to’rt marta kattalashtirilmoqchi bo’lsa 
uchburchakning AS tomoni VS tomoniga to’rt marta katta qilib chiziladi. So’ngra 
AVS uchburchakning AS tomoni bir necha bo’laklarga bo’linadi va VS tomoniga 
parallel qilib chiziqlar o’tkaziladi. Natijada katetlari bir-biriga nisbatan ma’lum 
darajada kattalashtirilgan yoki kichraytirilgan masshtabli uchburchaklar hosil 
bo’ladi. Masshtabli uchburchaklardan foydalanishda kartadagi oraliqlar o’lchagich 
tsirkulь bilan o’lchanib qog’ozga tushiriladi. Bunda kartada o’lchangan oraliq 
masshtabli uchburchak kichik katetlarining qaysi biriga to’0g’ri kelsa, qog’ozda 
usha uchburchakning katta katetiga teng bo’ladi. Masalan 78-shaklda kartada 
o’lchangan oraliq vs ga to’g’ri kelsa, qog’ozda bu oraliq sA ga teng bo’ladi, 
kichraytirilganda esa aksincha, kartada o’lchangan sA oraliq qog’ozda vs ga teng 
bo’ladi. 
Masshtabli uchburchak o’rnida 
proportsional tsirkuldan
ham foydalanish 
mumkin (79 shakl). Bu tsirkulь uchlari o’tkir ikkita (A va V) plastinkadan iborat 
bo’lib, bu plastinkalar S nuqtada bir umumiy o’qqa birlashtirilgan. Platinkalarning 
o’rtasidan uzunasiga o’tgan kesik bo’ladi. Birinchi plastinkaning kesigiga shtrixlar 
chizilgan bo’lib, unga 1/2 dan 1/10 gacha bo’lgan sonlar yozilgan. Bu sonlar nusxasi 
ko’chirilayotgan kartadagi oraliq bilan tuzilayotgan kartadagi oraliqning nisbatini 
bildiradi.
Proportsional tsirkuldan foydalanganda uning o’qi talab etilgan kichraytirish 
yoki kattalashtirish darajasini ko’rsatuvchi raqamlarga to’g’rilanadi (79 shaklda 
tsirkulь o’qi 2 marta kichraytirish yoki kattalashtirish darajasiga to’g’rilangan). 
So’ngra nusxasi ko’chirilayotgan kartadagi oraliqlarni o’lchab qog’ozga tushiriladi. 
Nusxa kartaga nisbatan 2 marta kattalashtirilayotgan bo’lsa kartadagi aa chiziq 
qog’ozdagi vv ga, kichraytirilayotgan bo’lsa, aksincha, kartadagi vv qog’ozda aa ga 
teng bo’ladi. 
Karta masshtabini o’zgartirib nusxa ko’chirishda ko’pincha 
pantograf 
deyiladigan asbobdan foydalaniladi. Pantograflar har xil bo’ladi. Ular asosan to’rtta 
chizg’ichdan iborat bo’lib, bu chizg’ichlar A, V, S va D nuqtalarda bir-biriga 
birlashtirilgan (80-shakl). Pantografning to’rtta chizg’ichi bir-biri bilan birlashib 
prallelogramm hosil qiladi. Ularni birlashtiruvchi nuqtalar esa prallelogrammning 
uchlari hisoblanadi. Pontograf bilan ishlash vaqtida uning qutb nuqtasi (A) 
qo’zg’almaydigan qilib mahkamlab qo’yiladi. Pantografning K nuqtasiga qalam, S 

---

nuqtasiga esa kontur ustidayurgiziladigan shpil o’rnatilgan bo’ladi. Agar nusxa 
kartaga nisbatan kattalashtirib olinmoqchi bo’lsa, qalam bilan shpilning o’rni 
almashtiriladi. Ko’pchilik pantograflarda chizg’ichlar sistemasi ikkita ingichka sim 
bilan qutb nuqta sterjeniga tortib bog’lab qo’yilgan bo’ladi. SHpil karta ustidan 
yurgizilganda kartani irtmaslik uchun u maxsus ko’targich yordamida bir oz 
ko’tarilib to’radi. Qalam o’rnaliladigan muftani DS chizig’i bo’yicha siljitish 
mumkin. DS chizig’iga kichraytirilish yoki kattalashtirish nisbatlarini ifodalovchi 
shtrixlar chizilgan va ularning qiymatlari yozib quyilgan. DS chiziqning uchlarida 
ham muftalar bo’lib, ular yordamida bu chizg’ichni VS va AD chizg’ichlar bo’ylab 
siljitish mumkin. VS va AD chizg’ichlarga ham kichraytirish nisbatlarini 
ifodalovchi shtrixlar chizilgan va uning qiymatlari yozilgan. Pantograf bilan 
ishlashda uning uchala mufti nusxa ko’chirishda talab qilingan nisbatga quyiladi. 
Qalam ostiga qog’oz, shpil ostiga original (nusxasi ko’chiriladigan karta) o’rnatiladi. 
Original va qog’ozning siljimasligi uchun ular stolga kinopka bilan mahkamlab 
quyiladi. Undan keyin shpil karta konturlari ustida yurgiziladi. SHunda qalam 
kartadagi konturni talab qilingan kichraytirilish darajasida qog’ozga chizadi. 
Pantograf asosan karta masshtabini kichraytirib nusxa ko’chirishda qo’llaniladi. 
Karta masshtabini kattalashtirib nusxa ko’chirishda pantograf kamdan-kam 
qo’llaniladi. CHunki karta masshtabini yiriklashtirib pantograf bilan nusxa 
ko’chirganda bir muncha xatolikka yo’l quyiladi. Kartadan sxematik nusxa 
ko’chirishda maktab pantografidan foydalanish mumkin (81 shakl). Bu pantograf bir 
xil uzunlikdagi yog’ochdan yasalgan to’rtta chizg’ichdan iborat bo’lib, a, b, c k
nuqtalarida bir-biriga birlashtirilgan. v va k nuqtalari o’zgarmas, a va c nuqtalar 
o’zgaruvchi bo’lib, ularni rb va pb chizg’ichlar bo’ylab siljitish mumkin. Bu 
nuqtalar turli kichraytirish yoki kattalashtirish nisbatlarida teshilgan bo’lib, ularning 
qiymatlari chizg’ichlar ustiga yozilgan. 
Bu pantograf bilan ishlaganda kichraytirish yoki kattalashtirish nisbatlari 
bo’yicha a va s nuqtalari bir xil qiymatdagi teshiklarda birlashtiriladi. So’ngra 
asbobni qutb deb ataluvchi R nuqtasi o’rnida siljimaydigan qilib stolga 
mahkamlanadiyu. Agar karta masshtabini kichraytirib nusxa tayyorlamoqchi bo’lsa, 
k nuqtadgi teshikka qalam, ostiga qog’oz r nuqtadigi teshikka uchli kattiq cho’p va 
uning ostiga karta qo’yiladi. Karta va qog’oz siljimasligi uchun ular kinopka bilan 
stolga mahkamlab qo’yiladi. Undan keyin cho’pkarta konturlari ustida yurgiziladi. 
SHunda qalam kartadagi konturlarni qabul qilingan masshtab asosida kichraytirib 
qog’ozga chizadi. Agar karta masshtabini kattalashtirib nusxa olmoqchi bo’lsa, u 
vaqtda qalam bilan cho’p va qog’oz bilan kartaning o’rni almashtiriladi. 
Maxsus fotoapparatlar yordamida ham karta masshtabini kichraytirib yoki 
kattalashtirib nusxa ko’chirish mumukin. 
Kartadan nusxa ko’chirishda uning elementlari ma’lum ketma-ketlikda 
navbatma-navbat chiziladi. Masalan kartografik to’r chizilgandan so’ng kartadagi 
gidrografik ob’ektlari chizila boshlanadi. Bunda dastlab eng yirik gidrografik 
ob’ektlari (dengiz, ko’llarning qirg’oq chiziqlari, asosiy daryolar, ularning muhim 
tarmoqlari), so’ngra ikkinchi darajali girografik ob’ektlari (kichik daryolar, 
daryolarning kichik irmoqlari va boo’qalar) chiziladi. Gidrografiya ob’ektlari chizib 

---

bo’lingach, boshqa ob’ektlar quyidagi ketma-ketlikda chiziladi: aholi punkitlari, 
yo’llar, chegaralar, relьef, tuproq-o’simlik qoplami va boshqalar. 
Kartadagi alohida elementni nusxaga ko’chirishda uning boshqa elementlar 
bilan bog’liqligiga, kichraytirib nusxa ko’chirishda kerakli ob’ektlarni tanlash va 
umumlashtirishga alohida e’tibor beriladi. 
Kartadan ko’chirib olingan nusxaning sifati shartli belgi va yozuvlarning 
naqadar to’g’riligiga, ma’lum qoida va ma’lum kattalikda chizilishi va yozilishiga 
bog’liqdir. 
Kartada geografik ob’ektlar nomi imkon boricha ochiq joyga yozilishi va 
boshqa elementlarning shartli belgilarini to’sib qo’ymaydigan hamda konturlarini 
kesib o’tmaydigan qilib joylashtirilishi lozim. 
Odatda aholi punkitlarining nomi uning shartli belgisining o’ng tomoniga 
kartaning shimoliy va janubiy ramkasiga parallel qilib yoziladi. Yirik suv havzalari, 
yirik konturli ob’ektlarning nomi shu ob’ekt konturi ichiga yoziladi. Bunday ob’ekt 
konturlari uzunasiga davom etgan bo’lsa, uning yozuvi ham uzunasiga yoziladi. 
Agar ob’ektning nomi uning kontkri ichiga sig’masayayayayaya. Bu vaqtda 
shimoliy va janubiy ramkaga parallel qilib kontur chetiga yoziladi.