О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyоt instituti

O‟tga chidamli
 
materiallar.
 
Metallurgiyaviy pechlar, yig‟gichlar, kovishlarning 
devorlari va tublari o‟tga chidamli materiallardan teriladi, chunki ular yuqori harorat va 
yuklanish ta‟sirida bo‟lishdan tashqari, pechdagi gaz, shlak va metall ta‟sirida ham bo‟ladi. 
Shuning uchun o‟tga chidamli materiallar yuqori haroratda suyuqlanmasligi, termik jihatdan 
chidamli bo‟lishi, jarayon davrida pechdagi suyuq metall, shlak va pech gazlari bilan reaksiyaga 
kirishmasligi hamda arzon bo‟lishi lozim.
O‟tga chidamli materiallar g‟isht, har xil shaklli buyumlar va kukun tarzida tayyorlanadi.
O‟tga chidamli materiallar kimyoviy tarkibiga ko‟ra quyidagi guruhlarga ajratiladi:
1.
Kislotaviy (kislota xarakteridagi);
2.
Asosiy (asos xarakteridagi); 
3.
Neytral.
1. Kislotaviy material - dinas g’ishti.
 
Bu g‟isht maydalangan tabiiy kvarsdan 
tayyorlanadi. Kvars maydalanib, unga bog‟lovchi sifatida bir oz gil tuproq va ohak tosh qo‟shib 
namlanadi va aralashma kerakli shaklga keltiradi-da, keyin maxsus pechlarda 1400-1600 
0
C 
gacha qizdiriladi. Bunda aralashma tarkibidagi Al
2
O
3
, FeO va CaO o‟zaro birikib, kvars 
donachalarini bog‟laydi. Bu g‟ishtning kamchiligi 

pech harorati birdaniga o‟zgarsa, yoriladi.
Kvars kukuni va qumi tarzidagi kislotaviy materiallar pechlarni ta‟mirlashda ishatiladi.
2. Asosiy material. a) Magnezit (MgO).
Bu materialni olishda tabiiy magnezit 
(MgCO
3
) maxsus pechlada 1400 
0
S gacha qizdiriladi. Bunda magnezit MgO va CO
2
ga 
parchalanib, undan magniy oksid ajralib chiqadi:
MgCO
3

MgO

CO
2
So‟ngra magniy oksid maydalanib, unga bir oz gil tuproq aralashtirib, presslab kerakli 
shakldagi buyum olinadi va uni pechlarda 1400 
0
C gacha qizdiriladi.
Magnezit kukuni esa pechlarni ta‟mirlashda ishlatiladi. Shuni esda tutish kerakki, bu 
material pech harorati birdaniga o‟zgarganda o‟z hajmini o‟zgartiradi va parchalanadi.
b) Dolomit (CaO

MgO).
Dolomit kukuni olish uchun tabiiy dolomit minerali 
(CaCO
3

MgCO
3
) ni 1550

1770 
0
C chamasida qizdiriladi. Bunda dolomit CaO, MgO va CO
2
ga 
parchalanadi. Dolomit g‟ishtini olish uchun dolomit kukuniga bog‟lovchi modda sifatida 12-
14% toshko‟mir smolasi qo‟shib presslanadi.

---

3. Neytral material. Shamot.
 
Bu material giltuproq bilan qumtuproqdan iborat bo‟lib, 
sifati tuproq miqdoriga bog‟liq. Giltuproq qancha ko‟p bo‟lsa, uning suyuqlanish harorati 
shuncha yuqori bo‟ladi. Shamot kaolin (Al
2
O
3

2SiO
2

H
2
O) deb ataluvchi o‟tga chidamli tabiiy 
gildan tayyorlanadi.
Metallurgiya pechi devorining materialini tanlash uchun metall ishlab chiqarishda bu 
pechda ajraluvchi shlak xarakterini, ya‟ni asosiy qismi qumtuproqdan iborat bo‟lsa, pech devori 
ham kislotaviy o‟tga chidamli materiallardan qurilishi zarur, aks holda pech devori yemiriladi. 
Agar shlak asosiy bo‟lsa, o‟tga chidamli materiallardan yasash kerak.
Metallurgiya pechlari devorlariga ishlatilgan materiallarning xossalariga ko‟ra pechlar 
asosiy va kislotaviy pechlar deb, bu pechlarda sodir bo‟ladigan jarayonlar esa asosiy yoki 
kislotaviy jarayonlar deb yuritiladi.