O`zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar: 
1. Astenik holatni vujudga keltiruvchi sabablarni sanab bering. 
2. Serebral va samotogen asteniyalarga tavsif bering va ularni farqini ayting. 
3. Astenik holatga tushgan bolalar xulq-atvoridagi o‘zgarishlar ta’riflab bering. 
4. Psixik faoliyatning funksional buzilishida markaziy nerv sistemasining rolini tushuntiring. 
5. Bolalardagi astenik xususiyatlarning paydo bo‘lishini tushuntirib bering. 
6. Bolalar asteniyasini keltirib chiqaruvchi kasalliklar haqida ma’lumot bering. 
6. BOLALARDA REAKTIV HOLAT VA KONFLIKTLI KECHINMALAR. (2- Soat) 
 
Reja: 
1.
Bolalarda reaktiv holatlarning vujudga kelish sabablari. 
2.
Reaktiv holatlarning bolalarda namoyon bo‘lishi. 
3.
Bolalarda konfliktli kechinmalar va ularning oldini olish. 
Tayanch iboralar va tushunchalar:
reaktiv holat, konfliktli kechinmali bola, psixika, xulq-atvor, 
enurez, agressiv, psixogen faktorlar. 
Ba’zi bir o‘quvchilarning xul-atvoridagi o‘zgarishlar va ularning o‘zlashtirmasliklari og‘ir psixik 
kechinmalar sababli vujudga kelishi mumkin. O‘z-o‘zidan ma’lumki kechinmalar ko‘p bo‘ladi va ular 
bolaning kamol topishi jarayonida muqarrar ravishda ro‘y beradi, bolalarning xatti-harakati va faoliyatida 
o‘zgarishlarga olib kelavermaydi. Ammo og‘ir kechinmalar normal psixik kamol topib borish 
jarayonining buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bolaning psixikasiga yomon ta’sir ko‘rsatadigan vaziyat 
oqibatida paydo bo‘ladigan asab psixik buzilishlar reaktiv holat deyiladi. Bolalarda reaktiv holatlar 
vujudga kelgan vaqtdagi asab psixik buzilishlar xilma-xil xarakterda va turli darajada namoyon bo‘ladi, 
bu hol bolaning psixikasiga yomon ta’sir ko‘rsatayotgan vaziyatning o‘tkirligi va og‘irligiga, uning 
qancha vaqt ta’sir ko‘rsatib turganligiga, bolaning yoshiga, uning umumiy sog‘ligiga hamda individual 
xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Reaktiv holat duduqlanishda, tananing turli joylari uchib turishda, 
siyg‘oqliqda namoyon bo‘ladi. Qattiq psixik ta’sir ko‘rsatuvchi lat еyish paytlarida bolaning esi kirar-
chiqar bo‘lib qolish holatlari ham uchraydi, ya’ni bola shunday ish-harakat va qiliqlar qiladiki keyinchalik 
uni eslay olmaydi. Ayrim bolalarda ortiqcha besaranjomlik, behuda harakatlar, yarashmagan qiliqchar 
qilish orqali psixopatik asabiylik holati vujudga keladi. Boshqalarda esa aksincha tormozlanish reaksiyasi 
paydo bo‘ladi. Ular bamisoli dong qotib qolganday bo‘ladi. Kichik yosh vaqtida ba’zi bir funksiyalarning 
bajara olmaslik, mutizm uchraydi, o‘smirlarda esa reaktiv holat ancha murakkab tus olishi mumkin, 
qo‘rqish, xavotirlanib yurish, ovqat еmaslik. esankirash, tevarak atrofdagilarga telbacharcha munosabatda 
bo‘lish va hokozo. 

---

Maktab o‘quvchilarining xulq-atvori va xarakteriga ayniqsa og‘ir ta’sir qiladigan narsa enurez 
(siyg‘oqchikdir). Bu hol, ko‘pincha, bir vaqtlar qandaydir uzoq vaqt serdiqqat ish bilan shug‘ullanish yoki 
hayajonlanish, bir narsadan qattiq qo‘rqish, organizmni zaiflashtiruvchi biror somatik kasalga duchor 
bo‘lishi natijasida, asabi buzilgan va jismoniy jihatdan zaiflashib qolgan bolalarda vujudga keladi. 
Tengdoshlari bunday bolalarni masxara qilib kuladilar va ularga kishini xafa qiluvchi laqablar 
qo‘yadilar. Maktab-internatlarda ko‘pgina bolalar ular bilan bir xonada yashashni istamaydilar. Enurez 
kasaliga mubtalo bo‘lgan deyarli hamma bolalarda o‘zining to‘la qiymatli emasligini his qilish vujudga 
keladi va bu narsa har xil namoyon bo‘ladi. Bunday bolalar ba’zilari juda tortinchoq, uyatchan, qo‘rqoq, 
qat’iyatsiz bo‘lib qoladilar, boshqalari esa aksincha qahrli, asabiy va agressiv bo‘ladilar. Har ikkala 
turdagi bolalar ko‘pincha qo‘rqoq bo‘ladilar. Keyinchalik qo‘rquv har xil tus ola boshlaydi: 
qorong‘ilikdan qo‘rqish, yangi ish oldida qo‘rqish, yangi vaziyatdan, yangi kishilardan qo‘rqish 
boshlanadi. 
Ko‘p vaqtlar bolalar o‘zlarining biror jismoniy kamchiliklaridan (cho‘loqlik, g‘ilaylik, ko‘zi 
xiralik, bukrilik va hokazolardan), ma’lum bir asab kasalliklaridan (duduqlanish, biror a’zosining uchib 
turishi, qo‘rquv va shu singarilardan) juda iztirob chekib yuradilar. Bolada ana shunday kamchiliklarning 
birortasi bo‘lsa, unga atrofidagilar noto‘g‘ri munosabatda bo‘lgan taqdirda bola o‘zining to‘la qimmatli 
emasligini his qiladi, bu esa uni indamas bo‘lib qolishga, yurish-turishidagi qiyinchiliklarga, ba’zi 
hollarda esa uning ulgurishi pasayib ketishiga olib keladi. 
Og‘ir kechinmalar bir qancha hollarda bolalarda ichki konfliktni paydo bo‘lishiga olib keladi va 
bu hol uning psixik kamol topib borishini ham buzishi mumkin. Konfliktli kechinmalar hamisha ijtimoiy 
xarakterda bo‘ladi. Ular bolani oilada yoki maktabda iztirob chekishga majbur etuvchi psixogen faktorlar 
oqibatida vujudga keladi. Ichki konflikt uchun bolaga yaqin bo‘lgan ma’lum bir kishiga yoki yuz bergan 
vaziyatga nisbatan bola ongida bir-biriga qarama-qarshi affektiv tus olgan munosabatlarning olishib 
qolishi xarakterlidir. Ichki konflikt bolaning kechinmalari chidab bo‘lmas darajada og‘ir bo‘lgan hamda 
uning hayotida va ongida uzoq vaqt davomida markaziy o‘rin olgan taqdirdagina vujudga kelishi 
mumkin, qandaydir bir vaqtda bu konflikt bola uchun hal qilib bo‘lmaydigan muammoga aylanib qoladi. 
Bunday hal etilmagan konflikt, uzoq cho‘zilib va muttasil davom etib, xarakter xususiyatlarining tarkib 
topishiga o‘ziga xos tarzda ta’sir ko‘rsatadi hamda aqliy o‘sishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Ichki 
konflikt bolalarda turli masalalarni hal etishda, u yoki bu xatti-harakatni tanlashda ma’lum darajada 
ikkilanish, ziddiyat vujudga keladi. Bolaning butun shaxsiyati konflikt bilan bog‘liq kechinmalarga jalb 
etilib, barcha affektik, ya’ni emotsional kechinmalar go‘yo bir yo‘nalishga qaratilgan bo‘ladi. Shu sababli 
qiziqishlar, intilishlar doirasi keskin darajada torayadi. Konflikt kechinmalarning vujudga kelishida shaxs 
strukturasining xususiyatlari katta rol o‘ynaydi. Ko‘pincha oilaviy konfliktlar hamda maktab konfliktlari 
bolaning xulq-atvori va xarakterida qiyinchiliklar tug‘ilishiga sabab bo‘ladi. Maktab konfliktlari o‘z 
vaqtida va to‘g‘ri anglab olingan taqdirda bu konfliktlar bolalar tomonidan osonroq va tezroq bartaraf 
etiladi hamda ko‘pincha oilaviy konfliktlar singari chuqur iz qoldirmaydi. Ammo maktab jamoasi, 
o‘qituvchilari va ota-onalar tomonidan anglab olinmasa, bolaga o‘z vaqtida kerakli yordam ko‘rsatilmasa, 
uning ahvoli tobora yomonlashib boradi hamda maktabdan ketib qolishga olib keladi va uni antiijtimoiy 
xulq-atvor yo‘liga solib yuborishi mumkin. Bularning hammasi noqulay va og’ir sharoitlarda vujudga 
ke1adigan kechinmalar bola hayotida naqadar katta rol o‘ynashini ko‘rsatadi. Bolaning ana shu chuqur 
alamlari va kechinmalarini maktab rahbari va pedagoglari anglab olishlari, ularning ana shu kechinmalar 
tabiatiga puxta o‘ylab munosabatda bo‘lishlari, bunday bolaga nisbatan o‘z vaqtida to‘g‘ri ta’lim-tarbiya, 
to‘g‘ri yo‘l tutish sinfdagi o‘rtoqlarining u bilan do‘stona, hamkorlik va xayrixohlik munosabatida 
bo‘lishlari, konfliktli kechinmalar vaqtida shaxsning patalogik rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bolalar va 
o‘smirlarda xarakterning o‘zgarishi va xulq-atvornnng buzilishiga reaktiv holat va og‘ir konfliktli 
kechinmalargina emas, balki boshqa ko‘pgina narsalar ham sabab bo‘lishi mumkin. Maktab o‘quvchilari 
orasida tarbiyaviy jihatdan og‘ir bo‘lgan bolalar bo‘ladi. Ular o‘qituvchilarga katta tashvish tug‘diradilar, 
ko‘pincha sinf ishini buzadilar, sinf yig‘ilishlarida, pedagoglar majlislarida muhokama qilinadilar. Bu 
xildagi bolalarning xulq-atvoridagi qiyinchiliklarni bartaraf qilish juda murakkab ish, zotan bu borada 
muvaffaqiyat ko‘p narsalarga bog‘liq bo‘ladi. Avvallo, pedagog bunday bolaning holatini chuqur 

---

tushunib olishi, xulq-atvoridagi qiyinchiliklarni tug‘diradigan sabablarini bilishi hamda shunga muvofiq 
bo‘lgan to‘g‘ri individual yo‘l tutishi muhimdir. Bu hollarda shunday o‘quvchi bilan chinakam chuqur 
emotsional aloqa bog‘lash, uni maroqli ishlar va bolalar jamoasining manfaatlari dunyosiga jalb etish 
g‘oyat katta ahamiyatga egadir. Pedagog o‘quvchining imkoniyatlariga ko‘proq ishonch bilan qarashi, u 
bilan olib boriladigan ishni uning shaxsiyatidagi ijobiy fazilatlarga tayanib olib borishi zarur. 
Bunday bolalarni tarbiyalashda o‘qituvchi oila bilan ish olib borishi juda katta ahamiyatga egadir. 
Oilaga bolaning xususiyatlarini va uning xulq-atvoridagi qiyinchiliklarni tug‘dirgan sabablarini 
tushuntirishi zarur. Bunda shu narsani esda tutish kerakki, bunday bolalar bilan ishlashda quruq 
nasihatgo‘ylik, o‘git berish, bola xususida ota-onalariga shikoyat qilish zararlidir. Intizombuzarlarga 
qarshi to‘g‘ridan-to‘g‘ri va ko‘pincha behuda kurash olib borishga qaraganda bunday bolaga nisbatan 
invidual yo‘l tutishning to‘g‘ri ta’lim-tarbiyaviy metodlarini o‘rganish, anglab olish va topish ancha 
samaraliroqdir. Xulq-atvordagi qiyinchiliklar yomon jismoniy holatga ham bog‘liq bo‘lishi mumkin, 
bunda bolalar serjahl, darhol qizishib ketadigan, jonsarak, yig‘loqi, jizzaki, ba’zan urushqoq bo‘ladi. 
Bunday hollarda pedagog qiyinchiliklarning mohiyatini o‘z vaqtida anglab olishi, ularni analiz qilishi, 
bolani tibbiyot tekshirishiga yuborishi zarur, chunki jismoniy zaiflik tuberkulyoz intoksikasiyasi, gijja, 
ichki organlar (jigar, yurak va hokazo) kasalliklardan kelib chiqqan bo‘lishi mumkin. Ayrim vaqtlarda 
xulq-atvordaga o‘zgarishlar ancha ilgari ro‘y bergan dardlarning miyaning lat еyishi, revmatizm 
infeksiyasining oqibati yoki markaziy nerv sistemasining kasallanganidan keyingi salqitlar natijasida 
bo‘lishi mumkin. 
Bolani ambulatoriyada davolash, maktabda va uyda еngil rejim o‘rnatish, mehnat bilan dam 
olishni to‘g‘ri navbatlashtirib turish, uyquni yaxshi yo‘lga qo‘yish, muntazam ovqatlarnishini ta’minlash 
ana shu tadbirlar jumlasiga kiradi. Zarur bo‘lganda bolani maxsus maktablarga, bolalar nerv 
sanatoriyasiga va boshqa davolash muassasalariga yuborish mumkin. 
Yuqorida aytilgan hamma fikrlardan shu narsa ma’lum bo‘lib turibdiki, bolalar xulq-atvorining 
buzilishi va xarakterining o‘zgarishi ko‘pgina va g‘oyat xilma-xil sabablarga bog‘liq bo‘ladi. Ba’zi 
hollarda bu buzilish va o‘zgarishlar tamomila tarbiya sharoitlari bilan belgilanadi, boshqa hollarda – og‘ir 
kechinmalar, shu jumladan yuqorida aytib o‘tilganidek, konfliktli kechinmalar oqibatida bo‘ladi va 
nihoyat uchinchi hollarda – bolalarning jismoniy holatiga bog‘liq bo‘ladi. Xulq-atvorning o‘zgarish 
xarakteri, bu o‘zgarishning ifodalanish darajasi, shubhasiz ko‘p jihatdan tarbiya sharoitiga bog‘liqdir. 
Yaxshi sharoitlarda xulq-atvor va xarakterning buzilishi keskinligi kamayib boradi hamda bolaning holati 
tamomila yaxshilanib ketishi mumkin. Yomon sharoitlarda, aksincha xarakter va xulq-atvordagi 
o‘zgarishlar chuqurlashadi va tobora ko‘proq patologik tus oladi.