O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

O
2
+O=O
3
. 
Ozon beqaror gaz va buning ustiga kuchli oksidlovchidir. Uning miqdori Yer yuzasida juda kam. 
Chaqmoqdan keyin hamda tog’larda tepaga ko’tarilgan sari bir oz ortadi. Bu gazning asosiy 
massasi atmosferada to’plangan, u joyda ozon pardasini hosil qiladi. 
Suv bug’lari atmosferaga Yer yuzasidan keladi va uning miqdori keskin o’zgaruvchan bo’ladi 
hamda tabiiy geografik sharoitga bog’liq. Yer yuzasida suv bug’larining miqdori 0,2%dan 
(qutbiy o’lkalarda) 2,5%ga (ekvatorda) teng. Balandlik ortgan sari kamayib boradi. Karbonat 
angidrid va suv bug’lari filtr sifatida Yerning uzun to’lqinli nurlarini ushlab qoladi. Natijada 
issiqxona effekti vujudga keladi. 
Aerozollar atmosferadagi qattiq zarralardir. Ularga vulkan kullari, o’simlik urug’lari, 
yoqilg’ilarning yonishidan hosil bo’lgan changlar, mineral changlar va tuzlar kiradi. Insonning 
xo’jalik faoliyati ta’sirida atmosferada changlar miqdori keskin oshib ketdi. Aerozollarning 
asosiy qismi troposferada to’planadi. 
4.Havo massalari. 
Harorati, namligi va boshqa o’lchamlari bir xil bo’lgan havoning juda 
katta xajmdagi bo’laklari
havo massalari 
deb ataladi. Ularning o’lchamlari materiklarning yoki 
okeanlarning ayrim qismlariga teng bo’ladi. 
Troposfera ko’ndalang yo’nalishda havo massalariga bo’linadi. Troposferada bir paytning 
o’zida bir necha o’nlab havo massalari mavjud bo’lishi mumkin. Ular doimo xarakatda bo’ladi, 
shuning uchun ularining xossalari doimo o’zgarib turadi va issiq, quruq, yomg’irli, sovuq ob – 
havoni olib kelishi mumkin. 
Ikki ko’shni havo massalari oralig’ida atmosfera frontlari vujudga keladi. Frontlar ikki havo 
massasini bir – biridan ajratib turadigan oraliq qatlamdir. Uning kengligi bir necha o’n kilometr 
bo’lishi mumkin. Atmosfera frortlarida havo tez suratlarda harakatlanadi, siklonlar va 
antisiklonlar hosil bo’ladi, yog’inlar yog’adi, ob – havo keskin o’zgaradi. Atmosfera frortlari 
troposferaning eng xarakatchan qismidir. Troposferada ekvatorial, tropik, mo’’tadil, arktika va 
antarktika havo massalari ajratiladi. Ular o’z navbatida kontinental va dengiz turlarga bo’linadi. 
Ekvatorial havo massalari
(EXM) ekvatorial kengliklarda vujudga keladi. Yil bo’yi 
xarorati va namligi yuqori. Okean va quruqlik havo massalari bir xil xususiyatga ega, shuning 
uchun bu yerda dengiz va quruqlik havo massalari ajratilmaydi. Yozda ekvatorial havo massalari 
subekvatorial mintaqaga bostirib kiradi va ko’p yog’in yog’ishiga sabab bo’ladi. 
Tropik havo massalari.
Tropik va subtropik kengliklarda okean va quruqlik ustida 
vujudga keladi (Saxroi Kabir, Arabiston yarim oroli, Meksika, Avstraliya). Yozda tropik xavo 
massalari mo’’tadil mintaqaning quruq xududlarida xam vujudga keladi (O’rta Osiyo, 
73
V.Ettwein and M. Maslin. «Physical geography: fundamentals of the physical environment». 2003, 34-
б (mazmun-mohiyatidan foydalanildi). 

---

84 
Mug’uliston, Shimoliy Xitoy, Katta xavza). Kontinental tropik havo yuqori harorat va 
namlikning kamligi bilan ajralib turadi. Quruq xududlardagi havo tarkibida changlar ko’proq 
bo’ladi. Dengiz tropik xavosida nam ko’proq bo’ladi, ammo haroratning yuqoriligi tufayli 
to’yinish chegarasidan ancha pastda. Natijada okeanlarning tropik kengliklarida bug’lanish ko’p 
bo’ladi. 
Mo’tadil havo massalari
mo’tadil kengliklarda vujudga keladi va xilma – hilligi bilan 
ajralib turadi. Mo’’tadil mintaqaning kontinental havosi materiklar ustida shakllanadi. Ular yil 
fasllari davomida o’zgarib turadi. Yozda havo kuchli qiziydi va sernam bo’lib qoladi. Qishda 
kuchli sovib ketadi va quruq bo’lib qoladi. Mo’’tadil dengiz havosi okeanlar ustida tarkib topadi, 
sernamligi va mo’’tadil harorati bilan ajralib turadi. Qishda mazkur havo massalari iliqlik va 
yomg’ir olib keladi, yozda esa salqin, yomg’irli ob – havoni olib keladi. 
Arktika va Antarktika havo massalari
muz va qorlar ustida shakllanadi. Qishda juda sovib 
ketadi, ayniqsa qutbiy tunlar davrida. Mazkur havolar past harorat, nisbiy namlikning kamligi va 
tiniqligi bilan ajralib turadi. Kontinental havo massalari Grenlandiya, Antarktida va qutbiy 
orollar ustida tarkib topadi. Dengiz havo massalari Shimoliy Muz okeani va janubiy okeanning 
ochiq joylarida vujudga keladi.