38
uchun esa lava yotiqiziqlari xos. Mazkur joy cho’kkan sari yotqiziqlarni qalinligi orta boradi va
ular qisman metamorfizmga uchraydi;
- ikkinchi yoki o’rta bosqichda geosinklinallarda yotiqiziqlar hosil bo’lishi davom etadi,
ularni qalinligi 8-15 km yetganda cho’kish jarayoni ko’tarilish bilan almashinadi. Cho’kindi
jinslar burmalanadi, katta chuqurlikda esa ular metomorfizmga uchraydi, vulkanlar otila
boshlaydi, yoriqlar va darzlarga magma kirib qotib qoladi. Bu bosqich cho’kindi to’plangan
zonaning qator bukilmalar va ko’tarilgan orollarga bo’linib ketishi bilan tugallanadi;
-uchinchi yoki oxirgi bosqichda geosinklinallarda Yer po’stini cho’kishi tugab, tog’lar
paydo bo’la boshlaydi, tog’ jinslari qatlamlari burmalanadi, ular metamorfizmga uchraydi, tog’
tizimlari vujudga keladi. Oddiy burmalar sinklinallar va antiklinallar
deb ataladi;
- to’rtinchi bosqichda tashqi jarayonlar ta’sirida ko’tarigan tog’lar bir necha o’n va 100
millionlab yillar davomida yemirila boshlaydi: Yemirilgan tog’ jinslari hosil bo’layotgan
platformalarning chekkalarida paydo bo’lgan suv bilan to’lgan kambar cheka bukilmalarga olib
borib yotqiziladi. Bukilmalarda to’plangan yotqiziqlarning qilingan 10 km. ga yetishi mumkin.
Tog’lar asta-sekin yemirilish jarayonida do’ngli tekisliklarga, ya’ni peneplenga aylanib qoladi.
Geosinklinal rivojlanish bosqichida Yer po’sti qalinlashadi, barqaror va qattiq bo’lib
qoladi, yangi burmalanishga qodir bo’lmay qoladi.
Geosinklinal taraqqiyotining barcha boskichlarida magma cho’kindi jinslar orasiga kirib
boradi, vulkanlar otilgan vaqtlarda esa lava bo’lib Yer yuzasiga oqib chiqdi.
Platformalar Yer po’stining barqaror qismlaridir. Geosinklinal taraqqiyotining oxirgi
bosqichi platformalarni hosil bo’lishidir.
Platforma ikki qavatdan iborat. Uning birinchi qavati platforma poydevori hisoblanadi.
Platforma poydevori mustahkam, kam harakatchan bo’lib, kristali tog’ jinslaridan,
asosan
magmatik va metaomorfik jinslardan tuzilgan, ikkinchi qavat poydevor ustida joylashgan bo’lib,
ko’pincha gorizontal yotgan cho’kindi jinslardan tarkib topgan. Ilgari aytganimizdek
geosinklinal o’rnida uning taraqqiyoti davomida burmali tog’lar vujudga keladi. Mazkur
tog’larning uzoq davr davomida yemirilishidan platformaning poydevori vujudga keladi. Ushbu
poydevor kuchli bukilgan, metamorfizmga uchragan qadimgi tog’ jinslaridan tarkib topgan,
ularni granitlar yorib chiqqan. Poydevorning asta-sekin cho’kishi natijasida uning yuzasida
dengizlar vujudga kelgan. Dengiz tubida cho’kindi
jinslar- qumlar, gillar, ohaktoshlar to’plana
boshlagan. Poydevorning asta-sekin ko’tarilishi oqibatida dengizlar chekingan va ularning
o’rnida yuzasida cho’kindi jinslar bo’lgan tekislik vujudga kelgan. Platformaning ikkinchi
qavati, uning cho’kindi jinslardan iborat ustki qismidir
39
.
Platformalar yoshiga qarab ham farqlanadi. Platformaning yoshi quyi qavat, ya’ni
poydevor paydo bo’lgan davr bilan belgilanadi. Eng qadimgi platformalar tokemberiy, ya’ni
arxey, proterozoy eralarida vujudga kelgan platformalardir.
Ularga Sharqiy Yevropa, Sibir,
Xitoy, Arabiston, Hindiston, Avstraliya, Afrika, Antarktida, Shimoliy Amerika va Janubiy
Amerika platformalari kiradi.
Platformalardan kristall jinslardan iborat poydevor Yer yuzasiga chiqib qolgan katta-katta
maydonlar ajralib turadi. Bunday joylarni qalqonlar deyiladi.
Qalqonlar odatda asta-sekin
ko’tarilib boradi. Platformalar poydevori ancha cho’kkan va ular cho’kindi jinslar bilan to’lgan
joylar plitalar deb ataladi. Ular asta-sekin cho’kishda davom etmoqda.
Yer po’sti tuzilishining yana bir xususiyatlaridan biri kontinental riftlardir. Ular
geosinklinallarga o’xshab harakatchan bo’ladi, seysmiklik va vulkanizm yuqori darajada
rivojlangan bo’ladi, uzoq masofalarga cho’zilgan va tor bo’ladi. Ikkalasini ham vujudga kelishi
Yer po’stini gorizontal kengayishi natijasida vujudga keladi.
Yer po’sti tuzilishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan riftlar ham platformalarga o’xshab
turlicha yoshga ega. Rifey davridan Kaynazoy davrigacha rivojlangan riftlar avlakogenlar
(grekcha aulak-ariq, genes hosil bo’lish) deb ataladi Masalan, Sharqiy Yevropa platformasidagi
39
V.Ettwein and M. Maslin. «Physical geography: fundamentals of the physical environment.» . 2003,
13-14-бет (mazmun-mohiyatidan foydalanildi).
39
Pripyatь-Dnepr-Donetsk avlakogeni rifeyda hosil bo’lgan, uni shakllanish jarayoni chuqurda
kristall poydevorda yirik yoriqlarni vujudga kelishi bilan kechgan. Shunga o’xshagan Yer
po’stining «ariqlari» allaqachon faoliyatini to’xtatgan va cho’kindi yotqiziqlar bilan to’lgan.
Aylanasimon tuzilmalar ham Yer po’stining asosiy tuzilmalaridan hisoblanadi. Oxirgi 20-
30 yillar ichida olimlar Yer po’stining aylanasimon tuzilmalariga ko’proq e’tibor berisha
boshladi (F,N. Milьkov, 1990) Ilgari aylanisimon tuzilmalarga uncha e’tibor berilmagan, ularni
qandaydir tasodif deb o’ylashgan. Ammo mayda o’lchamli aerosuratlar, ayniqsa kosmosuratlar
taxlil qilinganda aylanasimon tuzilmalar Yer po’sti tuzilishini asosiy
xususiyatlaridan biri
ekanligi ma’lum bo’ldi. Ularning ko’ndalang bo’yicha uzunligi 10-15 km dan bir necha ming
kilometrgacha yetishi aniqlandi. Ularning kelib chiqishi ham turlicha. Yirik aylansimon
tuzilmalar million va milliard yillar davomida shaklanadi. Ular Yer po’stida metamorfik,
magmatik va tektonik jarayonlarni majmuali ta’sirida vujudga keladi. Yirik aylanasimon
tuzilmalarni bevosita joylarda ko’rish murakkab. Ammo kichikroq aylanasimon tuzilmalarni
ko’rish mumkin. Ayniqsa, meteoritlar ta’sirida hosil bo’lgan aylanasimon tuzilmalarni o’rganish
juda oson.
Do'stlaringiz bilan baham: 
