O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

3. Geografik qobiqning asosiy xususiyatlari.
Geografik qobiq 
murakkab tizim bo’lib, juda uzoq vaqt davomida shakllanib hozirgi holatini olgan. 
Uning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: 
1. Geografik qobiq moddiy tarkibining va tuzilishining o’ziga hosiligi va 
hilma-hilligi. Geografik qobiqda moddalar uch agregat holatda uchraydi (qattiq, 
suyuq, gaz). Ularning fizik xossalari (zichlik, issiqlik o’tkazuvchanligi, issiqlik 
sig’imi, yopishqoqlik, darzlanganlik darajasi, Quyosh nurlarini qaytarish xossasi va 
x.k) juda katta oraliqlarda o’zgaradi. Moddalarning ximik hossalari turlicha. 
Bundan tashqari geografik qobiqda moddalar tuzilishiga ko’ra noorganik, organik 
va aralash turlarga bo’linadi. Moddalarning har bir ajratilgan turi o’z navbatida 
yana yuzlab va minglab hillarga bo’linib ketadi. Tirik organizimlarning turlari esa 
1,5 mln. dan 2 mln. gacha yetadi. 
2. Geografik qobiqqa kelayotgan issiqlikning va uning o’zgarishining 
nihoyatda xilma-xilligi. Geografik qobiqqa issiqlik koinotdan va Yerning ichki 
qismidan keladi. Ular nihoyatda xilma-xildir. Ularning o’zgarishi ham turlicha. 
Issiqlik o’zgarishining turlari ichida uni organik modda sifatida to’planishi katta 
ahamiyatga ega. 
3. Yerning sharsimonli Yer yuzasida issiqlikni notekis taqsimlanishiga sabab 
bo’ladi, bu esa geografik qobiqda muvozanatsizlikni keltirib chiqaradi. Mazkur 
muvozanatsizlikni kelib chiqishiga Yer yuzasida quruqlik va suvlikni, muzliklar, 
qor qoplamini, relyefni, murakkab taqsimlanishi ham keltirib chiqaradi.
28
Vaxobov H. va boshqalar. Umumiy Yer bilimi. T.: Bilim, 2005, 60-b. 

---

30 
4. Geografik qobiqning moddiy tizim sifatida rivojlanishi davomida uning 
tuzilishi murakkablasha borgan, undagi moddalarning turlari va issiqlik gradientlar 
orta borgan. Geografik qobiq rivojlanishining ma’lum bir bosqischida unda hayot 
vujudga kelgan. Hayot bu moddiy jism harakatining eng yuqori shaklidir.
5. Geografik qobiqning shakllanishi va rivojlanishida fazoviy omillarning 
ahamiyati ham ulkandir. Fazoviy omillarga quyidagilar kiradi: Yerning og’irligi, 
Yerdan Quyoshgacha bo’lgan masofa, Yerning o’z o’qi va Quyosh atrofida 
aylanish tezligi, magnitosferaning mavjudligi. Magnitosferaning mavjudligi Yer 
uchun qulay termodinamik sharoitni keltirib chiqaradi. Faqat Yerdagina juda 
murakkab moddiy tizmining vujudga kelishi uchun qulay sharoit vujudga kelgan. 
6. Geografik qobiq mustaqil rivojlanish qobiliyatiga ega. Atmosferaning, 
okeanning, muzliklarning tarkibi va og’irligi, Yer yuzasida quruqlik va suvlikning 
taqsimlanishi, turli xil relyef shakllarining joylanishi va qiyofasi juda katta 
ahamiyatga ega. Chunki ular mustaqil o’lchamlarga ega. Yer yuzasi qanday tabiiy 
ofatlar natijasida tabiat o’zgarmasin ma’lum vaqt o’tishi bilan asta-sekin qayta 
tiklanadi.
7.
 
Geografik qobiqning yaxlitligi va bir butunligi. Geografik qobiqqa modda 
va energiyaning xilma-xil harakati uning hamma qismlarini yaxlit bir butun 
tizimga bog’laydi. Mazkur tizimning bir qismini o’zgarishi uning boshqa hamma 
qismlarini o’zgarishiga olib keladi. 
4.